Учебное пособие для студентов первого курса 5120100 «Филология и преподавание языка»

15-§. Tafakkur tashqi moddiy olamning kishilar miyasida aks 
etishi. 
Taffakkurimizda tashqi moddiy olam so‘z orqali tushuncha tarzida 
gavdalanadi. Tushuncha narsa, voqea va hodisalarning kishi miyasida 
tasavvur hosil qilish jarayonidagi inikosidir. Tushunchaning paydo 

---

48 
bo‘lishida insonning bir necha xil a’zolari, ko‘z, quloq, his etish va fikrlash 
qobiliyati ishtirok etadi. Kishilar biror predmetning nomini eshitgandan, u 
haqda fikr yuritadi, natijada tasavvur orqali uning miyasida shu narsa va 
voqea – hodisaning aksi (in’ikosi) paydo bo‘ladi. Tushunchani tasavvur 
qilishda tasavvur hammada bir xil bo‘lmaydi. U kishining bilimi, tajribasi 
va hakozolar bo‘yicha farqlanadi. Ba’zi bir ko‘rmagan, eshitmagan yangi 
predmet va hodisalarning nomini eshitganimizda biror bir aniq tasavvur 
qilolmaymiz. Hattoki, ko‘rib turgan yangi narsalarning nomini bilmaymiz. 
Aytaylik, Hindistonda o‘sadigan mevani umrimizda ko‘rmagan, emagan u 
haqda eshitmagan bo‘lsak. Uning nomini eshitganda dastlab hech qanday 
tushunchaga ega bo‘lmaymiz. Ko‘z oldimizga hech narsani keltira 
olmaymiz, natijada tasavvurimizda in’ikosini hosil qila olmaymiz. Shu 
sabab ham aniq bir tasavvur hosil qilishimiz uchun yetarli ko‘nikma, bilim 
va tajriba talab qilinadi. So‘z tushunchaning tildagi atalish nomi 
hisoblanadi. Masalan, ma’naviyat o‘chog‘i, o‘quv predmeti bo‘lgan narsa 
va u haqdagi tushuncha o‘zbek tilida kitob, rus tilida kniga, ingliz tilida 
book. Mana shu bir narsaning turli xil tilda turlicha nomlanishi so‘zdir. 
So‘z narsa va tushuncha bir-biri bilan uzviy bog‘liqdir. Ular doim birga 
yashaydi, tushunchasiz so‘z, so‘zsiz tushuncha bo‘lishi mumkin emas. 
So‘z tilshunoslikning barcha sathlari ob’ekti. Tushuncha esa mantiq fanida 
o‘rganiladi. So‘z, narsa va tushuncha orasida shunday bog‘liklik borki, 
ularni bir - birisiz tasavvur etish ham qiyin. Ya’ni bir - biri bilan uzviy 
bog‘langan hodisalardir. Buni quyidagi rasm orqali ifodalasak bo‘ladi.
So‘z
Narsa
Tushuncha 
Mana rasmda ko‘rib turganingizdek, bular bir-biri bilan uzviy bog‘liq 
hodisalardir. Narsaning biror tildagi nomi so‘z, narsani denotat, 
tushunchani signifikat deb ham nomlaymiz. Bizning tafakkurimizda tashqi 
moddiy olamning aks etishi uchun ma’lum narsalar talab qilinadi. Bular til 
bilish, ya’ni so‘z nomini bilish, so‘z orqali ifodalanayotgan shu narsa 
haqida bilimga ega bo‘lish. Buning uchun shu narsaga avval duch kelgan, 
ko‘rgan bo‘lishimiz lozim. Shundan so‘nggina shu so‘z va narsa haqida 
tushunchaga ega bo‘lamiz. Bu fikrlar asosan, so‘zning atash ma’nosiga 

---

49 
tegishlidir. Ko‘chma ma’nolarda bir so‘zni har millat, har kim har xil 
tushunishi mumkin.