Учебно-методический комплекс по "Энтомологии" подгатовлен на основе современной педтехнологии. Настоящий комплекс подготовлен на основании действующей

Birinchi sаvоl bo‘yichа dаrs mаqsаdi:
Talabalarga to‘liq o‘zgarish bilan 

---

183 
rivojlanadigan hasharotlardan qattiq qanotlilar
 
turkumi vakillari haqida ma’lumot 
berish.
Idеntiv o‘quv maqsadlari:
1. To‘liq o‘zgarish bilan rivojlanadigan hasharotlar bo‘limi turkumlarini aytib 
bera oladi.
2. Qattiq qanotlilar
 
turkumi vakillari haqida ma’lumot beradi.
 
Birinchi sаvоlning bаyоni: 
Qattiq qanotlilar, ya’ni qo‘ng‘izlar 
(Coleoptera) 
turkumi 
vakillarining oldingi 
qanotlari xitinlashgan qalin bo‘lib, ustqanotlari 
elitrani 
hosil qiladi. Oldingi qanotlarining 
tomirlanishi aniq emas. Yupqa pardasimon ostki qanotlari ustqanot ostida taxlanib 
turadi. Uchayotganda ostqanotlar samolyot parragiga o‘xshab aylanadi; ustqanotlar esa 
ikki tomonga yoyilib, ko‘tarish yuzasini hosil qiladi. Ustqanot himoya vazifasini ham 
bajaradi. Ba’zi tur qo‘ng‘izlarning qanotlari yo‘q (masalan, toshqollar, vizildoqlar, 
qora tanlilar va boshqa qo‘ng‘izlarning qanotlari yo‘q).
Qo‘ng‘izlarning ust ko‘rinishi va katta-kichikligi juda turli-tuman. Ularning 
kattaligi 0,3-1 mm dan 10-15 sm gacha borishi mumkin (54-rasm).
54-rasm. Qattiq qanotlilar
. A - go‘ng qo‘ng‘izi. B - xon qizi qo‘ng‘izining imagosi va lichinkasi. D - lavlagi 
filtumshug‘i.
 
E - tipograf va uning daraxt yog‘ochidagi izi. F - suvsar qo‘ng‘iz. G - poliz qo‘ng‘izi.
Eng yirigi goliaf go‘ng‘izi bo‘lib, uning uzunligi 15 sm ga boradi. Og‘iz organlari 
kemiruvchi tipda tuzilgan. Ko‘pchilik qo‘ng‘izlarning tanasida sassiq hid 

---

184 
tarqatadigan yoki zaharli moddalar ajratadigan bezlar bo‘ladi. Shunday moddalar 
ularni boshqa hayvonlardan himoya qilish vositasi hisoblanadi. Masalan, to‘pchi 
qo‘ng‘izlar qo‘lansa hidli azotli moddalarni havoda portlatib, dushmanlarini 
qochiradi.
Qo‘ng‘izlarning lichinkasi tuproq, suv yoki chirindi moddalar orasida 
rivojlanadi. Lichinkalarining ko‘krak oyoqlari uch juft; g‘umbagi erkin tipda bo‘ladi.
Yer yuzida qo‘ng‘izlarning 250 mingdan ortiq turlari bor, shundan 25 mingdan 
ortig‘i MDH da uchraydi. O‘zbekistonda esa 3000 ta turi aniqlangan. Qo‘ng‘izlar 
turkumi 100 dan ortiq oilalarga bo‘linadi. Ko‘pchilik turlari tuproq yuzasi, tuproq va 
xazon ostida hayot kechiradi. Ayrim turlari ikkilamchi marta suvda yashashga o‘tgan 
(suvsuzarlar, suvsarlar). Ular orasida o‘simlikxo‘rlari, aralash oziqlanadigan turlari 
va yirtqichlari bor.
Ko‘pchilik qo‘ng‘izlarning oyoqlari yuguruvchi yoki yuruvchi tipda, 
ba’zilarida, masalan, yaproqsimon mo‘ylovlilar oilasi vakillarida kovlovchi tipda, 
suvsuzarlar oilasining vakillarida esa orqa juft oyoqlari suzuvchi yoki sakrovchi 
tiplarda tuzilgan.
Qo‘ng‘izlarda ovqat hazm qilish sistemasi to‘la taraqqiy yetgan. O‘rta ichakda 
ko‘p miqdorda mayda o‘simtalar joylashgan. Malpigi naychalari soni 4-6 ta. Nerv 
sistemasi qator sodda guruhlarda 3 ta ko‘krak va 6-8 ta qorin nerv zanjiri 
tugunchalaridan iborat. Nafas olish sistemasi suvda yashovchi qo‘ng‘izlarida jiddiy 
o‘zgargan, quruqlikda yashovchi turlarida havo xaltachalari bor. 
Ko‘pchilik qo‘ng‘izlar yil davomida bitta, ayrim turlari esa 2-3 ta bo‘g‘in 
beradi. Tuproqda uchraydigan turlari, masalan, qirsildoq qo‘ng‘izlar, xrushlar va 
boshqalar asta-sekin rivojlanganligidan, bir bo‘g‘in urchishi uchun 5 yil kerak 
bo‘ladi.
Ko‘pchilik qo‘ng‘izlar turi yetuk, boshqalari g‘umbaklik, ba’zilari esa 
lichinkalik fazasida qishlaydi. Yetuk fazasida qishlovchilar ko‘klamda ko‘pincha 
ovqatlanadi. Ularning lichinkalari ham turli xilda bo‘ladi. 
Qattiq qanotlilar biologik jihatdan juda xilma-xil. Ular o‘rtasida yirtqich, 
o‘simlikxo‘r, saprofag, nekrofag formalari mavjud. Qo‘ng‘izlar hamma yerda 
uchraydi va tabiatda moddalar almashinuvida katta ahamiyatga ega.
Qo‘ng‘izlar turkumiga kiruvchi hasharotlar orasida ko‘pchilik turlari mevali 
daraxtlarga, g‘alla, poliz va sabzavot ekinlariga zarar keltirishi bilan bir qatorda 
foydali turlari ham ma’lum. Ko‘pchilik yirtqich qo‘ng‘izlar zararkunanda hasharotlar 
va ularning lichinkalari bilan oziqlanadi. Bunday qo‘ng‘izlar qatoriga vizildoqlar 
(Carabidae) oilasiga mansub bo‘lgan qo‘ng‘izlar va ularning lichinkalari, ayrim tur 
badbo‘y suluv qo‘ng‘izlar (Colosoma), malhamchi qo‘ng‘izlar (Meloidae) 
lichinkalari va boshqa turlari kiradi. Bu qo‘ng‘izlar zararkunanda hasharotlarni va 
ularning lichinkalarini qirib insonga katta foyda keltiradi.

---

185 
Qo‘ng‘izlar turkumi ikkita kenja turkumga: go‘shtxo‘rlar va turlixo‘rlarga 
bo‘linadi.