Учебно-методический комплекс по "Энтомологии" подгатовлен на основе современной педтехнологии. Настоящий комплекс подготовлен на основании действующей

O‘simlik bitlari 
(Aphidodea) 
kenja turkumi 
vakillari
 
juda mayda (0,5-7 mm), 
xilma-xil va keng tarqalgan o‘simlik zararkunandalari hisoblanadi. Rangi sarg‘ish, 
to‘q yashil, qoramtir va qora bo‘lishi mumkin. Mo‘ylovlari 3-6 bo‘g‘imli, birinchi 
ikki bo‘g‘imi qisqaroq va yo‘g‘onroq.
Xartumi cho‘ziq pastki labdan iborat bo‘lib, uch bo‘g‘imlidir. Ko‘krak qismi 
oldingi, o‘rta va orqa ko‘krakdan iborat, shundan o‘rta ko‘krak eng kattasi, qanotlari 
orqa ko‘krak bilan tutashib ketgan. Qanotlari (agarda bo‘lsa) nozik, pardasimon, 
keyingi qanoti oldingisiga nisbatan kichikroq, oyoqlari tuklar bilan qoplangan, 
panjalari 2 bo‘g‘imli. 
Qorin qismi 9 ta bo‘g‘imdan tashkil topgan bo‘lib, ko‘pchilik tur shiralarning 
6-bo‘g‘imining yuqori tomonidan turli kattalikda va shaklda “shira bo‘rtmalari” yoki 

---

174 
“shira naychalari” bor. Bularning biologiyasi o‘zgacha. Ko‘p tur shiralar voyaga 
yetgan davrida quyidagi shakllarda, tirik tug‘uvchi qanotsiz, tirik tug‘uvchi qanotli, 
tuxum qo‘yuvchi, qanotsiz urg‘ochi individlar va qanotli (ba’zan qanotsiz) erkak 
individlar uchraydi (49-rasm).
49-rasm. G‘alla shira biti:
a-qanotli bit; b-qanotsiz bit; v-bargdagi tuxumlari; g-lichinkasi;
d-nimfasi; e-bargdagi shira bitlari; j-shira bitlar bilan zararlangan o‘simlik.
Mavsum davomida shiralarda jinsiy va jinssiz urchish bo‘g‘inlar navbatlashadi. 
Bahor va yoz oylarida faqat partenogenez (urug‘lanmasdan) ko‘payuvchi shakllari 
uchraydi. Jinsiy bo‘g‘inlar kuzda vujudga keladi va urug‘lantirilmagan tuxumlar 
qo‘yadi. Tuxumlar qishlaydi. Bahorda ulardan shiralar ochib chiqadi. Bular katta 
yoshga yetgandan so‘ng kelgusi bo‘g‘inlar uchun asos bo‘ladi, shuning uchun ular 
asoschilar deyiladi. Ular deyarli qanotsiz bo‘ladi va jinssiz usulda, qanotli va qanotsiz 

---

175 
individlar tug‘adi. Shular jumlasidan tirik tug‘uvchi qanotlilari, odatda, ko‘p 
bo‘lmaydi. Ular turning tarqalishini ta’minlaydi, shu sababli tarqaluvchilar deb 
ataladi. Kuzga borib qanotli urg‘ochi shakllari ko‘p miqdorda paydo bo‘ladi, ular 
erkak
 
va urg‘ochi indnvidlar va jinslilar deb ataladi.
Shunday qilib, bahor va yoz davrida shira koloniyalari nuqul jinssiz tirik 
tug‘uvchi va lichinka individlardan iborat bo‘ladi va faqat kuzga borib erkak va 
tuxum qo‘yuvchi urg‘ochi
individlari yuzaga keladi.
Urug‘lantirilgan urg‘ochi tuxum qo‘yadi. Tuxumlar qishlaydi. Shiralar voyaga 
yetgan davriga qadar 4 marta tullaydi. Bular bahorda 15-20 kunda, yozda 4-8 kunda 
rivojlanadi. Oxirgi tullashdan so‘ng shiralar tirik tug‘a boshlaydi. Bahor va yoz 
davomida faqat partenogenez bilan ko‘payuvchilar avlodlari bir mavsumda 15-20 
tagacha nasl berib ko‘payadi. Shiralar, bo‘g‘inlar almashishdan tashqari, bir tur 
o‘simlikdan ikkinchisiga ko‘chib o‘tadi. Ular uchun daraxtlar asosiy, o‘tsimon 
o‘simliklar esa ko‘pincha o‘tkinchi ro‘l o‘ynaydi. Asosiy o‘simliklarga qishlovchi
shiralar tuxum qo‘yadi va ularda asoschilarning bir-ikki bo‘g‘in individlari yashaydi 
va faqat qanotli urg‘ochi tarqaluvchilar o‘tkinchi o‘simliklarga uchib o‘tadi va bu 
yerda yozgi tirik tug‘uvchi individlar urchiy boshlaydi. Kuzda qanotli jinslilar paydo 
bo‘ladi, ular yana asosiy o‘simliklarga uchib o‘tadi va u yerda erkak hamda urg‘ochi 
individlar tug‘adi. Ko‘pchilik tur shiralar bir tur o‘simlik bilan oziqlanadi. Faqat 
nisbatan kamchilikni tashkil etuvchi tur shiralar hammaxo‘rlardir, lekin ular ham 
qanday bo‘lmasin bir tur yoki guruh o‘simliklarda ovqatlanadi. Ular o‘simliklarning 
bargi, novdasi, ildizi va boshqa organlarini so‘rib oziqlanadi. Ko‘pchilik turlarining 
tanasida mum bezlari bo‘ladi. Bu bezlar chiqargan mum hasharot tanasini qoplab 
olib, uni himoya qiladi. Ayrim chumolilar shiralar ishlab chiqargan shirin suyuqlik bilan 
oziqlanadi. Tokka filloksera
(Phylloxera vastatrix
), meva daraxtlariga qon shira
 (Eriosoma 
lanigerum), 
olma shirasi (
Aphis romi), 
sabzavot ekinlariga 
karam shirasi 
(
Brevicoryne 
brassicae
), katta g‘o‘za 
shirasi 
(
Aphis gossipii va Acyrthosiphon gossipii
)
 
zarar keltiradi. 
Shiralarning hayot faoliyatiga harorat kuchli ta’sir etadi. Shiralar o‘simlik 
shirasini so‘rib olishi natijasida to‘qima jarohatlanadi, normal o‘sish izdan chiqadi. 
Ular ajratgan chiqindilar o‘simlikning barg, meva hamda mahsulotlarini 
ifloslantiradi, o‘simliklarga virus, zamburug‘ va boshqa kasalliklarni yuqtiradi.
Shiralarning 20 mingdan ortiq turi ma’lum bo‘lib, shulardan MDH da 6 
mingtacha turi uchraydi.