Учебно-методический комплекс по "Энтомологии" подгатовлен на основе современной педтехнологии. Настоящий комплекс подготовлен на основании действующей

Chala qattiq qanotlilar, ya’ni qandalalar 
(Hemiptera) 
turkumi. 
Qandalalar ust 
qanotlarining ko‘krakka tutashgan qismi xitinlashganligidan ularga chala qattiq qanotlilar 
nomi berilgan. Og‘iz organlari suyuq oziqni so‘rib olishga moslashgan sanchib-so‘ruvchi 
tipda tuzilgan.
Xartumchasi bo‘g‘imlarga bo‘lingan, ya’ni pastki lab 3-4 bo‘g‘imdan iborat. 
Mo‘ylovlari 4-5 bo‘g‘imli. Ularning teng qanotlilardan farqi, oldingi qanotlari (qanot 
qalqonlari) o‘ziga xos tuzilgan.
Har bir qalqonning yarmi asosidan boshlab qattiq bo‘lib, qalin xitin 
qatlamdan iborat, yarmi esa yupqa, parda shaklidadir. Ba’zan qanotlar kaltalashgan 
yoki bo‘lmaydi. 
Qisman turlarining yetuk individlarini orqa ko‘krak yaqinida qo‘lansa hid 
chiqarish bezlari yo‘li bor. Ularning o‘rta ko‘krak qismi ko‘krakning boshqa qismlari 
bilan harakatchan o‘rnashgan.
Ularning oyoqlari yuguruvchi, yuruvchi yoki suzuvchi (suv qandalalarniki) 
bo‘lishi mumkin. Qo‘lansa hid chiqaruvchi bez yo‘li yetuk individ va lichikkalarning 
turli qismida joylashgan. Yetuklarida orqa ko‘krak va orqa toschalariga yaqin yerda, 

---

169 
lichinkalarida esa qorinning ba’zi tergitlari oralig‘ida ochiladi. 
Qandalalar biologik va ekologik jihatdan turli-tumandir. Ko‘pchiligi 
quruqlikda, o‘simliklar sirtida, po‘stloq ostida va tuproq ichida uchraydi.
Anchagina turlari suvda yashaydi. Juda ko‘p tur qandalalar o‘simlikxo‘r, 
ba’zilari yirtqich, hasharot va boshqa umurtqasizlar, hatto sutemizuvchilar, qushlar 
qonini so‘rib oziqlanadi. 
Ko‘pchilik qandalalar yil davomida bir marta urchiydi. Tuxumlarini o‘simlik 
ustiga yoki o‘simlik to‘qimalari ichiga qo‘yadi.
Ba’zi bir tur suv qandalalari tuxumlarini erkak individlari tanasining ustiga 
qo‘yadi. Lichinkalari yetuk individga o‘xshash hayot kechiradi. Ular 5 marta tullaydi. 
Uchinchi yoshidan boshlab qanot belgilari paydo bo‘ladi. Yetuk fazasida, ba’zi turlari 
esa tuxumlik davrida qishlaydi.
Bu turkumga biologik tomondan xilma- xil bo‘lgan 40 mingga yaqin tur kiradi. 
MDH da 2500 turi, O‘zbekistonda esa 400 dan ortiq turi uchraydi.
Qandalalar turkumiga yashil o‘simliklarga, mahsuldor hayvonlarga va odamga 
zarar keltiruvchi turlari bilan bir qatorda ayrim yirtqich turlari ham borki, ular 
zararkunanda hasharotlarni va kanalarni qirib, katta foyda keltiradi. Qandalalar 
turkumi ikkita kenja turkumga bo‘linadi; ochiq va yashirin mo‘ylovlilar.