Учебно-методический комплекс по "Энтомологии" подгатовлен на основе современной педтехнологии. Настоящий комплекс подготовлен на основании действующей

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
44-rasm. Termitlar turkumi:
1-yosh qanotli urg‘ochisi; 2-qanotlarini tashlagan erkagi; 
3-qorni tuxum bilan to‘la urg‘ochisi; 4, 5 va 7-navkarlari; 6-ishchisi.
 
Pichanxo‘rlar 
(Psocoptera)
turkumi
vakillari mayda hasharotlar bo‘lib (1-5 
mm), og‘iz apparati kemiruvchi tipda tuzilgan. Mo‘ylovlari uzun, ingichka, 12- 50 

---

164 
bo‘g‘imli. Ikkala juft qanotlari (agar ular taraqqiy etgan bo‘lsa) pardasimon va siyrak 
tomirlangan. Oyoqlari ingichka, panjalari 2-3 bo‘g‘imli, harakatchan. 
Pichanxo‘rlar daraxt va butalarda, xashaklar orasida, devor kovaklarida, 
o‘simlik va hayvon mahsulotlarida, qushlar hamda boshqa hayvon inlarida, tuproqda, 
uylarda, kutubxonalarda va boshqa joylarda yashaydi. Tabiiy sharoitda organik 
qoldiqlar va zamburug‘lar bilan oziqlanadi. Pichanxo‘rlar g‘o‘zaning ko‘sak va tola 
kasalliklarini, masalan, pushtirang chirish kasalligini qo‘zg‘atuvchi zamburug‘larning 
sporalarini tarqatishda ishtirok etadi. 
Pichanxo‘rlar tropik va subtropik mintaqalarda keng tarqalgan. 1500 ga yaqin 
turi ma’lum, shulardan MDH da 60 dan ortiq turlari uchraydi.
 
Parxo‘rlar 
(Mallophaga)
 turkumi
vakillari qanotsiz bo‘lib, qushlarning va qisman 
sutemizuvchilarning parazitlari hisoblanadi. Parxo‘rlarning tanasi bir oz yassilashgan, 
ko‘zlari o‘z navbatida reduksiyaga uchragan. Ularning tanasi tig‘iz, odatda, sertuk, 
kattaligi 0,5-11 mm. Boshi yirik, ko‘krak qismidan ko‘ra kengroq. Og‘iz apparati 
kemiruvchi tipda, parazitlik hayotiga maxsus moslashgan. Oyoq panjalari 1-2 
bo‘g‘imdan iborat bo‘lib, bitta yoki ikkita “tirnoqcha” bilan tugallanadi.
Parxo‘rlar o‘zlarining tuzilishi bilan bir tomondan pichanxo‘rlarga o‘xshasa, 
ikkinchi tomondan bitlarga o‘xshab ketadi. Parxo‘rlar patlar, parlar, sochlar, tuklar orasida 
yoki terida parazitlik qilib hayot kechiradi. Ularning ayrim turlari hatto yirik qushlarning 
og‘iz bo‘shlig‘ida uchrab, ularning endoparazitlariga aylangan. Parxo‘rlarning tuxumlari 
qopqoqchali bo‘lib, patlarga, sochlarga, junlarga yopishib turadi. Shunday tuxumlardan tez 
muddat ichida lichinkalar paydo bo‘ladi. Lichinkalar o‘z tuzilishiga ko‘ra voyaga 
yetganlariga o‘xshash, faqat o‘lchamlari va teri pigmentlari bilan farq qiladi.
Parxo‘rlarning umumiy rivojlanishi 3-4 haftani o‘z ichiga oladi. Ular asosan 
teri epidermisi, patning ayrim qismlari, teridan ajraladigan mahsulotlar hisobiga, 
shuningdek, yaralardan ajraladigan moddalar hisobiga oziqlanadi, o‘zlari 
yashayotgan organizmni juda ham bezovta qiladi, buning evaziga hayvonlarning 
mahsuldorligi kamayadi. 
It va mushuklarning junxo‘rlari jun ostida yashab, parazitlik qilish bilan birga, 
ba’zan ayrim tur parazit chuvalchanglarning tuxumlarini ham tarqatadi.
Parxo‘rlar turkumi o‘z navbatida 2 ta kenja turkumga va bir nechta oilaga 
bo‘linadi. Haqiqiy parxo‘rlar kenja turkumiga oqish tovuq parxo‘rini misol qilib olish 
mumkin. Pat va junxo‘rlar kenja turkumiga esa tovuqlarning bosh parxo‘ri va kaptar 
parxo‘rini ko‘rsatish mumkin. Shuningdek, ularga kattaligi 4-5 mm keladigan yirik o‘rdak 
parxo‘ri, it, mushuk va boshqa sutemizuvchilarda uchraydigan junxo‘rlarni ham ko‘rsatish 
mumkin (45-rasm).
It va mushuk junxo‘rlari odamda parazitlik qiladigan bir tur gijjani yuqtiradi. 
Kimyoviy preparatlardan foydalanib, parxo‘rlarga qarshi kurash olib boriladi.
Parxo‘rlar turkumiga 2600 ga yaqin tur kiradi, shulardan 300 ga yaqin turi 

---

165 
sutemizuvchilarda, qolganlari esa qushlarda parazitlik qiladi. Ulardan taxminan 400 ga 
yaqin turi MDH mamlakatlarida uchrashi qayd qilingan.