Учебно-методический комплекс по "Энтомологии" подгатовлен на основе современной педтехнологии. Настоящий комплекс подготовлен на основании действующей

Buzoqboshilar oilasi
vakillari tashqi tuzilishiga ko‘ra chirildoqlardan bir 
muncha farq qiladi. Ularning kalta va muskullashgan oyoqlari yer kovlashga 
moslashgan, qanotlari kalta, boshi katta, yapaloqlashgan, urg‘ochilarida tuxum 
qo‘ygichlari yo‘q. Kattaligi 3,5-5 sm. Ko‘proq zax tuproqda uya kovlab, kechasi 
faollashadi. O‘simlik ildizi, kartoshka, sabzavot va g‘o‘za ildizini qirqish bilan 
ma’lum darajada zarar yetkazadi.
Kalta mo‘ylovlilar 
(Brachycera)
kenja turkumi. 
Bularga chigirtkasimonlar, 
tetrigidrosimonlar va triperstosimonlar bosh oilalari kiradi. Chigirtkasimonlar bosh 
oilasiga 7000 dan ortiq tur kiradi. MDH da 500 ta turi topilgan. Shulardan 
ko‘pchiligini chigirtkalar (Acrididae) oilasiga mansub turlar tashkil etadi. 
Chigirtkasimonlar ancha yirik hasharotlardan hisoblanadi. Ularning kattaligi 
60-70 mm va undan ham ortiq bo‘ladi. Bular temirchaklar va chirildoqlardan 
mo‘ylovlarining ipsimonligi, ba’zan to‘g‘nag‘ichsimonligi va tuxum qo‘yigichining 
kaltaligi bilan farq qiladi. Ko‘krak qismi hajmdor. Oldingi ko‘kragining oyoqlari 
o‘rnashgan yerlari oralig‘i tekis yoki kichkina o‘simtalidir. Oldingi ko‘krak o‘rta 
ko‘krakka qimirlay oladigan, o‘rta ko‘krak esa orqa ko‘krakka yopishib, harakatchan 
bo‘lib o‘rnashgan. Qanotlari yaxshi taraqqiy yetgan (qanotsizlari ham bor), aniq 
tomirlangan. 
Chigirtkalarning ovozi orqa
 
oyog‘ini ust qanotlariga ishqalanishi natijasida 
hosil bo‘ladi. Timpanal organi oldingi qorin bo‘g‘imi yon tomonida joylashib, xitin 
bilan o‘ralgan maxsus parda shaklida tuzilgan. 
Chigirtkalar asosan tuxumlik, bir necha turlari esa voyaga yetgan yoki 
lichinkalik davrida qishlaydi. Ko‘pchilik tur chigirtkalar tuxum qo‘yuvchi o‘simtasi 
orqali yerni kovlab, maxsus bezdan ajratilgan ko‘piksimon suyuqlik chiqarib tuxum 
qo‘yuvchi ko‘zacha hosil qiladi. Keyin ko‘zacha ichiga 150 tagacha tuxum qo‘yadi, 

---

158 
ayrim hollarda 1 m
2
yerda 1800 tagacha shunday ko‘zacha bo‘lib, ularning har 
biridan 100-120 tagacha lichinka chiqadi. Tuxum qo‘yish
davri bir oy va undan ham 
ortiq muddatga cho‘ziladi. Tuxum qo‘yib bo‘lgach urg‘ochisi, undan ilgariroq esa 
erkagi o‘ladi. Lichinkalar tuxumdan kelasi yili bahorda ochib chiqadi. Tuproq 
yuzasiga chiqqan lichinka tezda tullaydi va navbatdagi yoshga o‘tadi. Lichinkalar 
tuproq sharoitiga qarab oldinma-keyin chiqadi. Tuxumdan chiqqan lichinka 12-24 
soatdan so‘ng oziqlanadi. Butun rivojlanish davrida lichinka 4-5 marta tullab, 
shuncha yoshni o‘taydi. Turli yoshdagi lichinkalar tanasining va qanot murtagining 
kattaligi, mo‘ylovining uzunligi va bo‘g‘imlar soni bilan bir-biridan farq qiladi. 
Oxirgi tullashdan so‘ng yetuk hasharotga aylanadi. Ular to‘da va yakka - yakka holda 
yashaydi.
Chigirtkalar, ayniqsa, yetuk davrida juda xo‘ra bo‘lib, ko‘paygan joylarida dala 
o‘simliklariga katta ofat keltiradi. Chigirtkalar oilasiga juda ko‘p turlar kirib, bularga 
zararkunanda poda turlaridan to‘qay ko‘chmanchi 
(Locusta migratory)
turi 
Ukrainaning janubida, Qozog‘istonda, O‘rta Osiyoda keng tarqalgan. Ular 
g‘allazorlarga, bedapoyalarga katta zarar keltiradi. Lichinkalari tuxumlaridan aprel va 
may oyining oxirida chiqadi.
Marokash 
chigirtkasi 
Ozarbayjon, 
Armaniston, 
Gruziya, 
Janubiy 
Qozog‘istonda
uchrab, paxta va boshqa qishloq xo‘jaligi o‘simliklariga katta zarar 
yetkazadi. Lichinkalari mart oyining oxirlarida chiqadi.