Учебно-методический комплекс по "Энтомологии" подгатовлен на основе современной педтехнологии. Настоящий комплекс подготовлен на основании действующей

1. Uzun mo‘ylovli to‘g‘ri qanotlilar 
(Dolichocera)
 kenja turkumi. 
Bu kenja 
turkumga mansub turlarning hammasida mo‘ylovlari qilsimon, juda uzun, eshitish 
organi oldingi oyoqlarining son qismida joylashgan. Urg‘ochi individ qornining 
keyingi bo‘g‘imida uzun qilichsimon tuxum qo‘ygichi bo‘ladi. Bularga asosan 
temirchaklar va chirildoqlar oilalari kiradi.
Temirchaklar 
(Tittigonoidea)
oilasi
turlari uzun mo‘ylovli, hamma panjalari 
to‘rt bo‘g‘imli,
tuxum qo‘ygichlari o‘roqsimon yoki qilichsimon shaklda, serkilari 
ko‘pchiligida kalta bo‘ladi. Peshonaga joylashgan oddiy ko‘zi aniq ko‘rinmaydi. 
Erkak individlari ust qanotlari birining asosida yo‘g‘onlashgan tomir, ikkinchi (o‘ng 
tomondagi) qanotda ingichkalashgan (parda) qism bor, ular bir - biriga ishqalanishi 
natijasida chirillagan ovoz chiqaradi. Eshitish organi oldingi boldirlar asosida 
o‘rnashgan. Ko‘pchilik turlari tuxumlik davrida tuproqda qishlaydi. Bular 
o‘simlikxo‘r va yirtqich bo‘ladi. Temirchaklar oilasiga 7000 dan ortiq tur kiradi. 
MDH da 200 ta turi aniqlangan.
Bu oilaning vakillari MDH ning Yevropa zonasida (shimoldan tashqari), 
Kavkazda, Qrimda, Sibirda, Qozog‘istonda va O‘rta Osiyoda g‘alla ekinlari, 
kartoshka, dukkakli o‘simliklar, tamaki, beda barglari va yosh nihollarini kemirib 
juda katta zarar yetkazadi.
Chirildoqlar 
(Grylloidea)
 
oilasi
vakillarining 
tashqi 
belgilari 
temirchaklarnikiga o‘xshab ketadi. Farqi oyoq panjalari uch bo‘g‘imli, serkilari 
yumshoq. Chirildoqlar tanasi yirik, qisman yassilashgan va silliq. Mo‘ylovlari 
ingichka va qilsimon. Ko‘zlari katta emas, oddiy ko‘zchalari 3 ta. Chirildoqlarning 

---

157 
rivojlanishi va hayot kechirishi umuman temirchaklar va chigirtkalarga o‘xshash. 
Chirildoqlar oilasi vakillari ko‘proq xonadonlarda uchraydi. Kechqurunlari 
chirillagani uchun uy qora chirildog‘i deb aytiladi. Ozuqa qoldiqlari, non ushoqlari 
bilan oziqlanadi. Oldingi oyoqlari kovlovchi tipda emas, kattaligi 12-15 mm ga 
yaqin.
Cho‘l chirildog‘i ham keng tarqalgan. Tuxumini iyun oyida qo‘yadi, iyul oyida 
lichinkalari chiqib, o‘simlikka zarar yetkazadi, lichinka davrida qishlaydi. May oyida 
voyaga yetgan hasharot yetishadi va issiqxona hamda poliz ekinlariga katta zarar 
yetkazadi. Rivojlanish davri 13-14 oy davom etadi.
Poya chirildoqlari tuxum qo‘yuvchi o‘simtasining shakli to‘g‘ri, ba’zilarida 
qanotlari kichik yoki yo‘qolgan, tuxumlarini o‘simlikning poya va novdalari ichiga 
qo‘yadi. Bular O‘rta Osiyoning ekinzorlarida ko‘p uchrab, bir qancha madaniy 
o‘simliklarga, jumladan, g‘o‘zaga zarar yetkazadi. Bu oilaga 2300 ta tur kiradi, MDH 
da 50 ta turi aniqlangan.