У з б е к и с т о н р е с п у б л и к а с и о лий ва урта м а Х с у с т а ъ л и м ва зи рл и ги



Download 13,41 Mb.
Pdf ko'rish
bet31/134
Sana24.02.2022
Hajmi13,41 Mb.
#201887
1   ...   27   28   29   30   31   32   33   34   ...   134
Bog'liq
33yangivaengyangidavrgarbyevrfalpdf

уз
хУДУДини кенгайтиришга ва даромадини 
купайтиришга интилади. Туртинчи тамойил — шовинизмдан 
Кутилган маърифатли ватанпарварлик. Бешинчи тамойил — бошка 
халкларга адолат хиссида булиб, улар билан хамжихатликда 
яшаш. Бундай хиссиётнинг усиши оркали хар кандай агрессив 
кучларга карши маърифатли халкларнинг иттифоки юзага кела­
ди. Олтинчи тамойил — савдо даъволари масалаларига тааллук- 
лидир. Савдо-сотик кишиларни бир-биридан ажратиш урнига, 
бирлаштиришга даъват этмоги лозим. Еттинчи тамойил — фао- 
лият, мехнат булиб у киличга карши курол сифатида хизмат 
килади.
Гердернинг тинчликпарвар тамойиллари Кантнинг тинчлик- 
севар сиёсатини тулдирувчи дастурдир. 1877 йилдан 1913 йилга 
Кадар Берлинда Гердернинг 33 томлик тула асарлар туплами чон 
этилди. Унда матбуот юзини курмаган номаълум илк асарлари ва 
кораламалари хам урин олган. Кейинги вактларда Гердернинг 
фалсафий-тарихий тизимига ижобий бахо берувчи бир катор 
илмий ишлар ва рисолалар чоп этилмокда. Гердер тарих фалса- 
фасининг кучли ва ожиз томонларига Ф.Меринг объектив бахо 
бериб: «Агар Гердернинг хизматлари ва хатоларини бирга олиб, 
бир суз билан айтадиган булсак, у тарихий тараккиёт тамойили­
ни 
у т м и ш
меросга хужум бошланган ва ундан юз угиришга 
даъват этилаётган даврда химоя килди», — деб ёзади. Шуролар 
даврида Гердер хакида рус файласуф олимлари В.Ф.Асмус ва 
В. М. Жирмунскийлар илмий ишлар чоп этишган. Якка мафкура 
хукмронлиги емирилиб, янгича фикрлаш шакллана бошланган 
даврда иррационал файласуфларнинг, шу жумладан Гердер­
нинг ижодига объектив равишда адолат юзасидан карашга ва 
уни холисона талкин этишга реал имкониятлар очилди.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Л Ю Д В И Г АНДРЕАС Ф ЕЙЕРБАХ
Людвиг Андреас Фейербах (1804—1872) Германиянинг Ба­
вария вилоятидаги Ландстут шахрида тан и кути хукукшунос Ан­
сельм Фейербах оиласида таваллуд топди.
1823 йили гимназияни тугатгач, Гейдельберг университета - 
нинг штохдёт факультетига укдшга киради. Кейинчалик файла- 
суф: «Менинг биринчи фикрим — худо булган», деб ёзади. 
Дархдкдкдт, унинг дунёкдрашининг аввалида худо, илохдёт ту- 
рарди. Бирок талабалигининг биринчи курсидаёк, олаётган са- 
бокутари уни кдзиктирмай куйди. Чунки диний мутаассиблар 
томонидан укилаётган илохий фанлар к,отиб долган маълумот- 
лардан иборат эди. Ана шундайлардан бири профессор Паулюс 
эди. Фейербахни факдт гегелчи профессор Карл Даубанинг маъ- 
рузалари кдник.тирарди. Карл Даубанинг маърузаларидан таъ- 
сирланган ёш Фейербах илох,иёт факультетини тарк этиб, Бер­
лин университетига укдшга киради. У ерда фалсафадан Гегел­
нинг барча маърузаларини икки йил давомида тинглайди. Гегель 
фалсафасидан таъсирланган Фейербах бу хдкда «Гегель туфайли 
мен узимни англадим, дунёни англадим, у менинг иккинчи 
отам булди. Берлин эса — маънавий ватанимга айланди», — деб 
ёзади Фейербах. У Гегелни узининг мехрибон устози деб санаб, 
у билан булган ак^лий бокпикдик бошк,а утмишдошлари: Лес­
синг, Кант, Гердер, Фихте, Гётеларга кура якдн эди. Отасига 
ёзган мактубларидан бирида «Бир неча соат давомида Гегель 
маърузаларини эшитиб, унинг чукур ва сермазмун фикрлари 
нечоклик менга таъсир утказаётганини х,ис этардим» — деб 
ёзган эди. Гегелнинг маърузалари ёзган асарларига нисбатан 
ёруг, содда ва равшан эди. Айнан Гегель маърузалари таъсирида 
фалсафа билан шугулланиш Фейербах хдётининг мазмунига ай- 
ланган эди. Бу эса олдинги илохдёт сохасини эгаллаш орзусидан 
чекинишга олиб келганди.
Шундай кдлиб Фейербах х;аётида мухдм вок^еа юз берди. 
Инсон хдкддаги фикрларга ошно булди. Инсонни у бевосита 
табиат билан чамбарчас богликдикда курди.
Фейербах Гегелни маънавий отаси деб, хдсобласада унинг 
фалсафа билан дин уртасидаги якднлик тугрисидаги фикрига 
кушилмади. Диссертациясини муваффакиятли ёклагандан сунг, 
Эрланген университетида укитувчилик лавозимида ишлаб юр- 
ган кезларида аноним шаклда эълон кдлган «Улим ва абадий- 
лик хдкида фикр» асарида христиан динининг илдизига болта 
урганлиги учун, у университетдан хдйдалади.
Фейербах XIX асрнинг 30—40 йилларида Германиядаги ре­
волюция етилиб келаётган шароитдаги радикал немис зиёлила- 
рининг к,арашларини ифода кдлган. Гегелнинг улимидан кейин 
Германияда унинг фалсафа мактаби катта таъсир кучига эга 
булган. Шунинг учун Фейербах фалсафасининг консерватив ва 
радикал тарафдорлари уртасида зиддият якдол туе ола борди. 
Сул гегелчилар христиан динини мунтазам танкид кдлиб кел-
www.ziyouz.com kutubxonasi


дилар. Улар дин келиб чикщиининг гайритабиийлигини инкор 
кдлдилар ва динни айрим жамоалар ёки х,атто айрим шахслар 
томонидан яратилганини таъкидладилар. Фейербах дастлаб сул 
гегелчи эди. Динни изчил танк,ид кила бориб, у худо гояси 
инсон онгининг махсулидир, у инсоннинг мохияти, унинг э\ти- 
ёжлари ва интилишларининг фаталистик шаклда ифода килади, 
деган хулосага келган. Фейербах фалсафада диннинг идеализм 
билан алокдда эканлигини курсатади. У идеалистик нуктаи- 
назарни рад кдлиб, материализм позициясига утади. 1838 йилда 
ёзилган, «Гегель фалсафасининг танкдди» асаридаёк у фалсафа­
нинг бош масаласини ижобий хал килади. 1841 йили унинг 
«Христианликнинг мохияти», деган асосий асари дунёга келади. 
Худони барча нарсаларнинг асоси, марказий нуктаси деб карай- 
диган динга карама-карши уларок, Фейербах фикрича фалсафа­
нинг предмети инсон булиши керак. «Хакикий фалсафа, бу 
антропология — инсон хакидаги таълимотдир, — дейди файла- 
суф. Шундай килиб, Фейербахнинг усули шунга олиб келдики, 
динни тушунишнинг калитини инсон табиатидан, унинг эхтиё- 
жидан, хохишидан, манфаатидан, интилишларидан кидирмок 
керак.
Антропология диннинг яширин мазмунидир, дейди, файла- 
суф. У икки сабабга эга: биринчидан, инсонда кечаётган куркув, 
кувонч, мухаббат, хис-хаяжон каби кечинмалар оркали дин юза­
га келади. Бундай психологик кечинмаларсиз инсонда динга эхтиёж 
тугилмасди. Иккинчидан, диннинг объекти, унинг шакллари ха- 
ёлот (фантазия) оркали юзага келади. Бундай гносеологик мо- 
Хиятсиз, инсон худо хакида тассаввурга эга булмасди. Антрополо­
гия, файласуф фикрига кура, шундай методологик воситаки, 
унинг ёрдамида биз диннинг мохиятини, худони турри тушунти- 
ра оламиз. Табиат хакида гапирар экан, инсон узининг келиб чи- 
Киши ва мавжудлиги учун табиат олдида карздордир. Инсон та- 
биатнинг бир булаги булганлиги учун табиатда ва табиат туфайли 
яшаши мумкин. Табиат — инсонни бокувчи она. Табиатнинг ин­
сон учун бу ахамияти туфайли табиат диннинг биринчи предмети 
ва биринчи худоси булган. Узининг антропологик тамойили ор­
кали дин туфайли инсоннинг бузилган хохиши, манфаати, эхти- 
ёжлари намоён булади. Бундан келиб чикадики, унинг сирлари 
антропологиядадир. Бунда инсонни табиий-модций мавжудот деб 
тушунади. Табиат бирламчи, онг эса иккиламчи. Фейербахнинг 
антропологик фалсафаси мохияти ана шундай. Гарчи Фейербах 
узини натурфайласуф деб атамаган булса-да, унинг фалсафаси 
табиатни тушунишдаги натурфалсафадир. Фейербах дин ва гай- 
риилмий фалсафани теологиянинг рационал шакли деб, уларни 
каттик танкдд остига олади.
Фейербах Гегелнинг диалектик методини етарли бахолай 
олмаганлигига эътиборни каратишимиз лозим. Гегель фалсафа- 
сини рад килиб, Фейербах метафизик фалсафага кайтади. Лекин 
XIX аср фанининг юкори даражада булганлиги, Гегель диалек- 
тикасининг таъсири натижасида унинг фалсафаси механистик
www.ziyouz.com kutubxonasi


характерга эга эмас эди, унда оламни талкин к,илишда купгина 
диалектика элементлари бор эди.
Фейербах табиатнинг доимий харакатда булиши ва турли- 
туманлиги, уларнинг бир-бирига утиб туриши, табиатдаги си- 
фат узгаришлари, инкор килиш ва зиддиятлар хакида гапиради. 
Фалсафани теологиядан ажратишнинг мухимлиги, унинг тарак- 
кий этишида табиатшуносликнинг а^амиягини таъкидлайди, 
лекин материя тушунчасининг фалсафий категория сифатидаги 
мазмунини тушуниб етиш даражасига кутарила олмайди. У диа- 
лектиканинг тафаккур кдлиш методи сифатидаги а^амиятини 
тушуна олмади.
Фейербах оламни билиш мумкинлиги хакида гапиради, би- 
лишда сезгиларнинг ахамиятини юксак бахолайди,сенсуализм 
гояларини илмий талкин килади. Шунинг билан бирга у билиш- 
нинг сезгилардан иборат эмаслигини, унда мантикий тафаккур 
роли катта эканлигини курсатиб утади. Фейербах, табиат кито- 
бини сезгиларимиз билан укдймиз, лекин уни сезги органлари- 
миз ёрдамида тушунмаймиз, дейди.
Фейербах объектив реалликни билиш жараёнини эътироф 
этишни изчиллик билан олиб борди. Хакикий борлик узининг 
миссий билиш кобилиятига боглик. Бу бизнинг сезги аъзолари- 
мизга таъсир этувчи билиш объектлари — миссий кабул кдлиш, 
сезиш, хис этиш оркали амалга ошади. Унинг таъкидлашича, 
факат шундай тафаккур реалдир, объективдирки, качонки у хдс 
этиш оркали амалга ошса, факат шундай холатдагина тафаккур 
объектив хакдкатни очиб беришга кодир була олади. Хиссий 
Кабул кдлишдан воз кечишда, спекулятив фалсафанинг хато- 
ликка йул куйишининг сабаби, тафаккурда дейди, Фейербах.
Тафаккурнинг хдссиётдан бутунлай узилиши объектив би­
лиш предметини йукка чикаради. Дунё — дейди, у факат очик 
бошга очик, хиссиёт эса факат бошнинг тешикчалари х,исобла- 
нади. Хиссий билишни у билишнинг асоси ва хакикатнинг мезо- 
ни деб тажриба даражасига кутаради. Шу йусинда тафаккурнинг 
тажриба билан доимо алокадорликда булишини зарурий х,ол деб 
билади. Унинг фикрича, миссий билиш узининг тулик ривожида 
рационал билимга утади. «Универсал хиссиёт бу идрокдир».
Фейербах Гегель рационализмининг мазмунини рад этди-ю, 
шунинг билан бирга ундаги рационал магзини кура олмади, 
яъни унинг таълимотидаги диалектик методни инкор этди. Мав- 
Хумлик муаммосини Фейербах факат адашиш муаммоси деб 
билди. Фейербах тафаккурни \иссиётдан ажратиб куйди.
Тарихни тушунишда идеалист булиб колди. Фейербах амали- 
ётнинг билиш жараёнидаги ахамиятини тушуниб етмайди. Динга 
карши курашни Фейербах узининг асосий вазифаси деб хисобла- 
ган. У худо ва диннинг кандайдир сирли, гайритабиий эканлиги 
\акидаги тасаввурларни изчил танкдд кдлади. У диннинг гайри­
табиий мазмуни йукдигини таъкидлайди. Худо тушунчаси бу ин­
сон мохиятини бегоналаштириб ва фантастик бузиб тушуниш- 
дир. Фейербах инсоннинг асл ижтимоий мохиятини очиб бера
www.ziyouz.com kutubxonasi


олмаганлиги сабабли, унинг фалсафаси доирасида инсон табиат- 
нинг мавхум мавжудоти булиб кдлди ва шунинг учун хам у дин- 
нинг мохиятини тугал ёритиб бера олмади, уни танкдд кдлишда 
мавхумликдан кутула олмади. Унинг динда инсон уз хохишлари- 
ни илохдйлаштиради, дин реал хаётда амалга ошириш мумкин 
булмаган инсоний хохиш ва эхтиёжларнинг фантастик хаёлий 
тарзда кдндирилишидир, деган фикри ахамиятга эгадир. У диний 
фантазиялар бу эхтиёжларни хакдкдй кдндириш учун тусикдир; 
уларни фак^ат кишиларнинг ердаги фаолияти асосида кдндириш 
мумкин, деб тугри айтади. Лекин Фейербах мазкур фикрлардан 
тугри хулосалар келтириб чикара олмайди. У онгни ислох кдлиш- 
га, инсоннинг худога булган мухаббати урнига инсоннинг инсон­
га булган мухаббатини таргиб кдлувчи янги динни яратишга даъ- 
ват кдлиш билан чегараланади.
Фейербах янги динни, яъни мухаббат динини яратишни уз 
олдига мак,сад килиб куйди. Бундай дин жамиятда ахлок ролини 
уйнаши мумкин, деган хулосага келади. Анъанавий диний ишонч, 
эътикод эндиликда инсонларнинг бир-бирларига булган хакдкдй 
мухаббатини амалга ошира олмайди. Бу умид кдладиган мухаббат 
эмас, чунки унда динга ишонмовчиларга нисбатан нафрат кузи 
билан карашга ундайди ва уларга карши худонинг лаънатини 
ёвдиради. Янги дин эса худога нисбатан мутаассиблик эътикоди- 
дан куткариши керак, инсонни инсонга мехр-окдбатли килиб, 
фак,ат инсон инсон учун худога айланиши керак, деган фикрни 
олга сурди. Файласуфнинг фикрича, мухаббат худбинлик эмас, 
балки унинг узи инсонни худбинликдан озод этади. Худбинлик 
инсонни барча нарсаларга нисбатан локайдликка олиб боради, 
дейди мутафаккир. Худбинлик факат унинг шахсий фаровонли- 
гигатааллукли нарса эмас. Аксинча, мухаббат худбинликдан кути- 
лишга ва инсонларнинг эзгуликка интилишини яратишга, ин­
сонни инсонга нисбатан самимий булишга олиб келади. Севги 
амалда бошка киши учун узидан кечиш демакдир. Кимда-ким 
узини бошкалар учун фидо килса, у хакикий мухаббатнинг эгаси 
булади, дейди файласуф. Мухаббат онг ва табиатнинг универсал 
Конунига айланишига файласуф умид вор эди. Чунки нафрат — бу 
хамма нарсани бузувчи ва парчаловчи куролдир. Мухаббат эса 
яратилиш куролидир. У ижтимоий хаётнинг мухим тамойилига 
айланиши керак. Мухаббат барча ижтимоий алокаларга бутунлай 
сингиб кетиши керак, яъни болалар ва ота-оналар, эркак ва аёл, 
ижтимоий гурухларни богловчи мухдм ижтимоий воситага ай- 
ланмоги лозим. Мухаббат, айникса, аёлларга нисбатан алохида 
ахамиятга эга. Аёлни севмаган инсон, умуман, инсонни севмай- 
ди, дейди, файласуф. Файласуфнинг мухаббат хакидаги фикри 
узининг содцадиллиги ва хаёлийлигига карамай, узида инсон- 
парварлик гоясини шакллантиришга асос яратади. Унда «инсон 
инсон учун» тамойили барча инсонларни бирлиги ва хамкорлиги 
гоясини ифодалайди. Файласуф «Менинг бирдан-бир инсонлар- 
га маънавий талабим, хеч ким хеч качон хеч кимга ёвузлик кдл- 
масин», дейман, деб ёзади. Бундай динни яратишни у ижтимоий
www.ziyouz.com kutubxonasi


адолатга эришишга томон ташланган мухим кадам деб хисоблай- 
ди. Бу билан Фейербах ижтимоий муаммоларни хал килишнинг 
хдцикий йулидан четга чикиб кетади.
Инсонни моддий табиат мавжудоти деб тушунишга асослан­
ган холда Фейербах барча кишиларнинг бахтли булиши учун тенг 
хукукди тамойилни илгари суради. Бахт-саодат, адолат инсон­
нинг моддий, хиссий эхтиёжларини кондирилишида намоён була­
ди. Сезгилар овози бу ахлокдаги биринчи категорик императив- 
дир, деб таъкидлайди Фейербах. Хиссий лаззатланиш ва эмоцио- 
нал коникишни эътироф этмаган инсон ахлокий фазилатлардан 
йирокдир. Фейербахнинг ахлокий таълимоти, мутафаккирнинг 
фалсафий карашларида мухим урин эгаллайди. Унинг ахлокий 
таълимоти эвдемонистик (инсон хаётининг максади — бахт) ха- 
рактерда булиб, «Мен» ва «Сен» бирлигини, шахсий ва умумий 
манфаатларнинг муштараклигини такозо этади. Файласуф биринчи 
уринга инсонни антропологик маънода тушунишга даъват этади. 
Унинг учун энг мухими узаро индивидуал муносабатдир. Бахтга 
интилишни файласуф инсон ирода кучининг харакатида куради. 
У эса уз навбатида онгнинг зарурияти нуктаи-назаридан маъна­
вий бурчни юзага келтиради. Бу интилиш амалда худбинлик хис- 
сиёти эмас, чунки бошкалар билан бирлашмасдан туриб, хакикий 
бахт-саодатга эришиб булмайди. Чунки инсон уз бахтига узганинг 
бахти оркали эришади. Шунинг учун хам Фейербах кишининг 
кишига мухаббати Мен ва Сен уртасидаги шундай муносабатки, 
унда кишиларнинг уртасидаги тенг хуку*ушкнинг кондирилиши 
ва диалектик ифодаланишига эришилади, деб тасвирлайди. У узи­
нинг мухаббат хакидаги таълимотига мос равишда Фейербах акп 
эгоизми концепциясини илгари суради. Унга мувофик шахе ман- 
фаатларининг хакикий кондирилишига шунда эришиши мумкин- 
ки, качонки унинг хатти-харакатлари бошкаларнинг ва хатто 
купчиликнинг уз бахтига эришишга реал имконият яратиб берса 
бундай позиция ахлокка зид деб караладиган индивидуалистик 
эгоизмга карши туради. Фейербахнинг мулохазаларида ахлок-одоб 
муаммоларига илмий материалистик ёндашиш куртаклари мав­
жуд. Ахлокни талкин килишда немис файласуфи мавхум, тарих- 
дан четда турган табиий инсондан келиб чикади. Унда ахлок му­
аммоларига аник ижтимоий-тарихий ёндашиш сезилмайди. У 
иктисодий муносабатларнинг ахлокий меъёрлари ва тасаввурла- 
рининг шаклланишидаги ахамиятини инкор килади.
Фейербахнинг ахлокий карашлари унинг демократик, мав­
хум гуманистик нуктаи-назарини ифода килади. Лекин улар 
ижтимоий муносабатларни, шу жумладан ахлокий муносабат- 
ларни илмий тушунишга хакикий йулни очиб бера олмайди. 
Файласуф ижодида, айникса, учта мавзу яхши ишлаб чикилган. 
Биринчиси, табиат бамисоли ибтидо ва инсон дунёсининг ибти- 
досидир, деган фикр. Иккинчиси диннинг рухий илдизи масала- 
сига дойр мулохазалар. Учинчиси мухаббат мавзуини ахлокий 
тамойил сифатида талкин этишдир. Бу мавзулар буйича мулоха­
залар кизикарли ва шак-шубхасиз, янгича ёндашишнинг наму- 

Download 13,41 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   27   28   29   30   31   32   33   34   ...   134




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish