У з б е к и с т о н р е с п у б л и к а с и о лий ва урта м а Х с у с т а ъ л и м ва зи рл и ги


ГЕГЕЛНИНГ МАНТИЛИЙ ЖАРАЁН ^АКДДАГИ ТАЪЛИМОТИ



Download 13,41 Mb.
Pdf ko'rish
bet28/134
Sana24.02.2022
Hajmi13,41 Mb.
#201887
1   ...   24   25   26   27   28   29   30   31   ...   134
Bog'liq
33yangivaengyangidavrgarbyevrfalpdf

ГЕГЕЛНИНГ МАНТИЛИЙ ЖАРАЁН ^АКДДАГИ ТАЪЛИМОТИ
Гегелнинг мантик фанига багишланган йирик асари «Ман­
тик фани» деб аталади. Бу асар Гегель тизимининг биринчи ва 
мухим боскичи хисобланади. Унда диалектиканинг асосий маса- 
лалари тахлил килинган. Диалектика файласуф томонидан та­
раккиёт назарияси, вокеликни англашнинг илмий услуби сифа­
тида урганилади. Шунинг учун хам файласуф уз фалсафий тизи- 
мида бу кисмга алохдца эътибор беради. Маълумки, мантик фан 
Конунлари ва шаклларини, хакикат ва тафаккурни тугри урга­
нувчи фандир. Мантик хакидаги бундай таъриф Гегелни коник-
www.ziyouz.com kutubxonasi


тирмас эди. Файласуфнинг фикрича, тафаккур инсон миясида- 
гина мавжуд булмай, балки барча борликдинг ички мохдятини 
ва умумий асосини ташкил килади. Тафаккур конунларини, 
дейди файласуф, барча мавжудотнинг умумий конунлари деб 
Караш керак. Чунки барча нарса пировард окибатда окдп ва 
мантикдйдир. — Шу нуктаи-назардан Караганда мантик фанига 
шундай масалаларни киритиш керакки, бу масалалар билан 
мантик олдин шутулланган булмасин. Одатдагидек тушунчалар, 
мулохазалар, хулоса каби анъанавий масалалардан ташкари ман- 
тикда борликнинг конуниятлари ва мохияти хакддаги масала­
ларни куриш керак, — дейди, Гегель. Шунингдек, микдорий 
узгаришларнинг сифат узгаришларга утиши, мохдят ва ходиса 
уртасидаги мутаносибликни, зарурият ва тасодифиятни, эркин­
лик ва заруриятни, хаётий жараёнларнинг табиатини урганиш 
лозим, дейди у. Лунда килиб айтганда, файласуф тафаккур 
конунларини вокеликнинг барча жабхаларига ёйишга интилади.
Шак-шубхасиз, Гегелнинг тафаккур конунлари бу борлик, 
табиат ва жамият конунларидир, деган фикрига кушилиш мум­
кин эмас. Тафаккур жараёни амалга ошираётган шаклларга ин­
сонга ва инсониятга ботик, булмаган фаолият деб к,араш керак. 
Шунингдек, Гегель илгари сурган бу таълимотни рад этиш катта 
хато булур эди. Унда хеч кандай рационал ва тугри нарса йук 
дейиш хакик,атдан йирокдир. Шак-шубхасиз, факат субъектга, 
инсонга хос билишнинг узига хос шакллари хисобланади. Ле­
кин уларнинг хаммаси шу асосда объектив мазмунга эга булиб 
объектив дунёнинг махсулики, у материя ва объектив реаллик- 
дан ажралмасдир. Борди-ю тафаккур шаклларини соф субъектив 
деб карасак, унда уларни билишнинг шакллари деб тушунтира 
олмаймиз. XIX аср немис фалсафасининг асосчиси И.Кант та­
факкур шакллари факат субъективдир, объектив реаклликка хеч 
Кандай алокаси йук деб фикрлади. Бундан бизнинг билимлари- 
миз хам субъективдир, у объектив реалликни акс эттирмайди, 
деган ягона хулоса келиб чикади.
Гегель илмий диалектик мантикни тан олмади. Чунки у би­
лиш тарихини идеализм позицияси билан умумлаштиришга хара­
кат кдлди. Бу жараённинг моддий шартини инкор этган холда ва 
унга боглик булмаган объектив реалликни тафаккурда акс эти- 
шини катъиян инкор этди. Мантик соф «мутлак тафаккур», 
«мутлак 
роя
» хакддаги фан булиш билан бирга худо хакидаги 
фан хамдир. «Мантик соф гоя хакидаги фан, яъни тафаккур­
нинг мавхум стихияси хакидаги гоядир», дейди файласуф.
Табиат, Гегелнинг фикрича, соф гоя эмас, бу идеалистик 
концепцияга биноан, мантик табиатдан олдин келади, табиат 
эса унинг (мантикнинг) гавдаланишидир. Гегель узининг «Ман­
тик фани» асарида мантикка соф аклнинг тизими ёки соф 
фикрнинг салтанати деб караш керак дейди, файласуф. Сифат 
тушунчаси, Гегелнинг таъкидлашича, микдор тушунчасига ути­
ши, уларни бирликка олиб келади. Уни Гегель улчов деб атайди.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Барча нарса меъёрга эга, яъни чегарасига эга, меъёрдан чиккан 
арзимас узгариш \ам ушбу хдпатнинг бузилишига, парчалани- 
шига олиб келади. У янгиликнинг пайдо булишини хам издан 
чикаради.
Бир меъёрдан бошка меъёрга айланишда микдорнинг сифат- 
га айланиши ва аксинча, уларнинг ички ухшашлигини, айнан- 
лигини очиб беради.
Шундай килиб, Гегель борлик тушунчасидан мохият тушун- 
часига утади.
Мохият тушунчаси аввало кандайдир айнанликни англата­
ди, чунки хар хил ходисалар битта мохиятга эга. Демак, мохият 
турлича намоён булиши мумкин. Бундан хулоса чикариш мум- 
кинки, мохият факат айнан булиши мумкин эмас. Турли хил 
Ходисаларни битта мохиятга келтириш мумкин эмас. Демак, 
айнанликни турлиликдан ажратиш мумкин эмас ва уларнинг 
мохияти бирликни ташкил этади, яъни карама-каршиликнинг 
бирлиги зиддиятни юзага келтиради ва узаро бир-бирига айла­
нади. Бу ерда Гегель узининг зиддият хакидаги таълимотини 
илгари суриб, уни харакат ривожланишининг харакатга келти­
рувчи кучи даражасига кутаради. Гегель катъиян зиддиятнинг 
объективлигини тан олади. «Барча жисмлар уз-узида карама- 
Каршидир», дейди у. Гегелнинг зиддият тугрисидаги диалектик 
таълимоти тахсинга сазовордир.
Гегелнинг таълимотига кура, дунёвий рухнинг харакат ва 
ривожланиш манбаи унинг ички карама-каршилигидадир. Ички 
карама-каршилик асосида дунёвий рух доимо харакатда ва ри- 
вожланишда булади, бир' боскичдан иккинчи боскичга утиб, 
тушунчалар шаклида, шунингдек, жамият ва табиатдаги нарса 
ва ходисалар шаклида ифодаланиб боради.
Дунёвий акд ривожи боскичида турли категориялар, шу 
жумладан мохият ва вокеа, сабаб ва окибат, сифат ва микдор, 
имконият ва вокелик, тасодифият ва зарурият, эркинлик юзага 
келади. Мазкур категориялар соф аклнинг турли боскичлари 
сифатида моддий жисм ва ходисаларга нисбатан бирламчи булиб, 
моддий жисмларнинг мохиятини ташкил этади. Мазкур катего­
риялар соф акднинг харакати ва узгариши жараёнидир. Жуфт 
категориялар доимо ички карама-каршилик асосида узгариб 
бир-бирига утиб туради.
Гегелнинг микдор узгаришларидан сифат узгаришларига утиш 
конуни хам алохида ахамиятга эга. Мазкур категориялар, файла­
суф фикрича, дунёвий рух ёки гоя хаётнинг бошлангич боскич- 
ларидаги уч шаклдан иборатдир. Сифат, унинг фикрича, нарса­
нинг ички мохиятидан келиб чикади. Хар бир нарса узининг 
сифати билан ажралиб туради. Хар бир нарсанинг сифати йук 
булиши билан бирга унинг узи хам йуколади. Хар бир нарса 
сифати билан биргаликда хусусиятга хам эгадир. Шуни айтмок 
лозимки, хар бир жисм уз хусусиятига эга, лекин узидан бирор- 
бир хусусиятни йукотган такдирда хам, у йуколмайди. Масалан, 
гул уз хусусиятлари билан гулдир. Агар гул уз хидини йукотган
www.ziyouz.com kutubxonasi


такдирда хам гуллигини йуцотмайди. Сифат ва микдор узвий 
алокада булади. Улар биридан иккинчисига утиб туриб, кдрама- 
Каршиликни юзага келтиради.
Гегелнинг к,арама-к,аршилик тугрисидаги таълимоти унинг 
инкорни инкор к,о ну ни билан бевосита боклик;. Гегель диалекти- 
касининг асосий крнунларидан бири бу инкорни инкор конуни- 
дир. Мазкур к,онун хам тафаккурнинг уз-узидан ривожланиши 
Конунидир. Файласуф узининг бу конуни билан метафизик ус­
луб тарафдорларини каттик танк,ид цилганлиги маълум.
Файласуфнинг таъкидлашича, тараккиёт жараёнида кону- 
ний равишда эскини янги билан инкор этиш содир булади. Бу 
инкор бирон бир нарсани рад этиш булмай, аксинча янгилик 
эскилик ичидан пайдо булиши ва ундан зарурий томонларни 
сакдаб коладиган инкордир. Инкор, уз навбатида, инкор кили- 
ниб, инкорни инкор жараёни деб аталади. Бу эса уз навбатида 
Гегель таълимотида уч боскичда намоён булади. Бу тезис ва 
антитезис-синтез ёки инкорни инкор деб аталади. Гегель томо­
нидан тараккиётни бир хил триада шаклига буйсундиришга 
уриниш асоссиздир. Аммо Гегел диалектик фаразининг ким- 
мати шундаки, инкор шу билан бирга узидан олдинги тарак,- 
Киётдаги маълум хаётбахш элементларни саклаб колади. Шун­
дай килиб, файласуфнинг гениал диалектик фарази инкорни 
инкор конунида хам уз аксини топган. Гегелнинг фалсафий 
таълимоти диалектиканинг асосий конуни саналмиш инкорни 
инкор конунини яратди. Гарчанд файласуф диалектиканинг учта 
конунини идеалистик нуктаи-назардан илгари сурган булса хам, 
олам мохияти узгармайди, деган метафизик услубга каттик зар- 
ба берди. Файласуф бу билан ходисагина эмас, балки мохият 
Хам, сабаб ва зарурият хам доимо узгаришда эканлигини таъ- 
кидлаган. Аммо мохият ривожланишини файласуф рух ёки 
гоянинг харакати ва узгариши маъносида тушунган. Гегель ил­
гари сурган 
f o h
оддий булмасдан, балки инсондан ажралган, 
илохдйлаштирилган хамда моддий оламни яратган тафаккур- 
дан иборатдир.
Мохият тугрисидаги таълимотда мухим ролни зарурият ва 
тасодифият уйнайди. Гегелдан олдин утган файласуфлар бу ма- 
салани метафизик холда тушунганлар. Файласуфлар зарурият ва 
тасодифият уртасидаги бокликликни бир-бирига мухтож экан­
лигини куришмаган. Гегель зарурият ва тасодифият хакидаги 
метафизик карашларни кескин танкид килган. Лекин Гегель 
илгари сурган карама-каршилик бу рух билан материя уртасида­
ги карама-каршиликдир. Файласуфнинг таъкидлашича, эркин­
лик рухнинг мохиятидир. Зарурият эса материяга тааллуклидир.
Гегель мантикий таълимотининг учинчи кисмини тушунча 
ташкил этади. Уни файласуф назарий билиш жараёни дейди. Бу 
жараён тараккиётнинг олий боскичи булиб, яъни «мутлак РУХ»~ 
нинг уз-узини англашидир. Гегелнинг билиш хакидаги таълимо­
ти фикр йуналишининг абстрактликдан конкретликка утиши 
масаласи билан чекланмайди. Гегель назарий билишнинг амалий
www.ziyouz.com kutubxonasi


фаолиятга муносабати масаласини куяди. Гегель назария ва ама- 
лиётнинг бирлиги ва узаро алокддорлигини очишга харакат 
кдлади. Лекин, Гегель таъкидлаганидек, амалиёт моддий булмай, 
рухий мохиятга эгадир. Пировард окдбатда у уша мутлак,, хар 
ерда хозиру нозир тафаккур ёки дунёвий онгнинг намоён були- 
шидир. Гегель билиш жараёнида амалиётнинг хал кдлувчи роли- 
ни курсатишга якдн келди.
Гегелнинг фикрича, тушунча бирламчидир, нарсалар тушун­
чалар фаолиятининг намоён булиши тарзида мавжуд. Таракдиёт 
тушунчанинг хусусияти, оламдаги содир буладиган барча узга­
ришлар тушунча фаоллигини намоён булишидир. Тушунчалар, 
Гегелнинг фикрича, бир-бирига утиб туради, «кушилиб» тура­
ди, бир-бирини инкор кдлади, бир-бирини так,озо кдлади. Мик,- 
дор узгаришларининг сифат узгаришларига утиши бунинг ифо- 
дасидир. Бутун диалектик жараён эса «тезис-антитезис-синтез» 
диалектик триадаси тамойили буйича курилган инкорни инкор 
кдлишдан иборат. Гегелнинг бутун фалсафаси мана шу тамойил- 
га буйсунади. Мантик, категориялари бу мутлак, тушунчанинг уз- 
узини очиб ташлаш ва ошкора кдлиш боскдчларидир, холос.
Гегелнинг фалсафий кдрашларини урганишда унинг зидди- 
ятлар хакддаги таълимотининг юксак кдмматга эга эканлигини 
назарда тутиш лозим. Гегель формал мантикдинг, унинг к,отиб 
к,олган таьрифларининг ахамиятини инкор кдлмайди, балки 
уни хар к,андай билимдонликнинг зарурий" шарти, деб хисоб­
лайди. Лекин шунинг билан бирга у билишда формал мантик, 
к,оидалари билан чекланиб к,олмасликни, айнан ухшашликнинг 
мутлак,о к,отиб к,олган мавхум формал — логик ухшашлик эмас- 
лигини кура билиш лозимлигини ук,тириб утади. Гегелнинг фик­
рича, айнан ухшашликда тафовут, зиддият мужассамлашгандир. 
Зидцият, деб таъкидлаган эди Гегель аслида оламни харакатга 
келтириб туради. Шунинг учун хам тафаккур зиддиятларни.аник,- 
лашни, уларнинг уз укддан харакатга келиш тамойили сифати- 
даги ахамиятини, тарак,к,иётнинг зидциятларини аник/таш ва 
Хал кдлиш жараёнидан иборат эканлигини назарда тутиш и ло­
зим. Гегелнинг бу фикри оламни диалектик тарзда тушунишда 
мухим ахамиятга эга. Лекин бу фикрнинг Гегель томонидан 
мутлак, гоянинг зиддиятли тарак,кдёти хак,идаги таълимот сифа­
тида талкдн кдлинишини унутмаслик лозим. Гегель мантиги 
мутлак, гоянинг харакати, уз-узидан тарак,кдй этиш ва уз-узини 
билиш хакддаги таълимотдир. Гегель мантиги борлик,, мохият 
боскдчларини босиб утиб, узининг мазмун ва Узаро диалектик 
муносабатларини англаган холда тушунча шаклидаги таълимот- 
да уз-узига к,айтади, мохиятни англайди, деган фикр билан 
якунланади. Гегель тизимининг икккинчи к,исми табиат фалса- 
фасидир. Табиатни Гегель тушунчанинг «бошк,ача борлиги», мут­
лак, рухининг узидан бегоналашуви, унинг шаклда намоён були­
ши, деб талкдн кдлади. Материяни Гегель рухнинг ташкд то­
мондан, бир томонлама намоён булиши шакли, деб тушунади. 
Тарак,кдй этиш фак,ат тушунчагагина хос. «Мутлак, гоя»нинг
www.ziyouz.com kutubxonasi


табиатда изчил намоён булиш боск,ичлари механика, физика ва 
органика хисобланади. Механикада жисмлар бир-биридан ажра- 
тилган, бир-биридан ташкарида турган холда мавжуд деб кара- 
лади. Физика жисмлари сифат аникдиги ва алок,аларини белги- 
лайди. Органикада эса яхлит объектларда карама-каршиликлар 
борлиги яккол курина бошлайди.

Download 13,41 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   24   25   26   27   28   29   30   31   ...   134




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish