Тузувчи: пс ф. н., доц. Шойимова Ш. С. Тошкент педиатрия тиббиёт институти педагогика ва психология кафедраси

Психологик манбаларда онгнинг таркибий қисмларининг моҳияти қуйидагича тавсифланади:

• 1. Онг нарса ва ҳодисалар ҳақидаги англанилган билимлар мажмуасидан иборат бўлиб, унинг тузилиши таркиби барча билиш жараёнлари (диққат, сезги, идрок, хотира, тасаввур, тафаккур, нутқ, хаёл) кириб, улар ёрдами билан шахс ўз ахборотлари кўламини узлуксиз равишда бойитиб боради. Бунда билиш икки хил ҳиссий ва ақлий босқичда намоён бўлади.

2. Онгнинг иккинчи психологик тавсифи субъект билан объект ўртасидаги аниқ фарқланишда ўз ифодасини топиши, яъни шахс “Мен” деган тушунчаси билан “Мен эмас” атамаси таркибига нималар тегишли эканлигини аниқ билиши билан изоҳланади. Шахс тирик мавжудодлар оламида биринчи бўлиб борлиқда реал уни қуршаб турган теварак-атрофга нисбатан ўзини қарама-қарши қўяди ва онг ёрдамида ўз-ўзини англайди.
ОНГ тавсифлари:
3. Онгнинг учинчи психологик тавсифи шахснинг мақсадни кўзловчи фаолиятини бошқаришга йўналтирилган. Бунда шахс фаолиятининг турли хусусиятли мотивлари эҳтиёжлар асосида юзага келиши, улар инсон томонидан чамалаб чиқилиши, бунинг натижасида мотивлар кураши намоён бўлиши, бу ўринда устуворликка эришиш етакчиликни таъминлаши, иродавий зўр бериш оқибатида муайян қарор қабул қилиниши, ҳаракатларни бажаришнинг изчиллиги қай йўсинда амалга оширилаётгани ҳисобга олиниши, мақсадни қарор топтириш йўлидаги тўсиқлар бартараф этилиши ва унга муайян ўзгаришлар киритилиши, самарадорликни ошириш учун баъзи бир тузатишлар амалга оширилиши назарда тутилади.
4. Онгнинг сўнгги тавсифи унинг таркибига муайян даражадаги эмоционал (ҳиссий) муносабатлар тизими қамраб олинганлигини акс эттиради. Шахс онгига турли-туман ҳис-туйғулар, кечинмалар, стресс, аффект ҳолатлар тўғрисидаги ахборотлар оқими кириб кела бошлайди. Шахснинг бошқа кишиларга, табиатга, жамиятга, нарсаларга нисбатан муносабатлари мавжуд мезонларга асосланса, муайян қоидаларга бевосита амал қилинса онгнинг назорат функцияси меъёрда эканлигидан далолат беради.
ОНГ тавсифлари:
Психофизиологлар онгга бош мия пўстлоғининг функцияси деб таъриф беришади. Уларнинг фикрича, бош мия пўстлоғи ва биринчи галда иккинчи сигнал системаси онг учун, унинг ривожланиши ҳамда сақланиб қолиши учун ҳал этувчи ўрин тутади. Мия устуни ретикуляр формацияси ҳам онг жараёнида муҳим ўрин тутади. Ретикуляр формация онгга таъсир ўтказади, уйқу ва тетикликни идора этади. Иккинчи сигнал системаси онгга хос бўлган ўз-ўзига ҳисобот беришни таъминласа, онг фаолият кўрсатиши учун зарур бўлган пўстлоқнинг тетиклик ҳолати ретикуляр формациянинг фаолияти билан узлуксиз боғлангандир.
З.Фрейд яратган психонализ тўғрисидаги назария инсон руҳини бир муз тоғига қиёслайдики, унинг устки, олтидан бир қисми онг бўлса, сув остида кўринмай ётган олтидан беш қисми — онг остидаги жараёнлардир, яъни онгсизликдир. Психоанализ фани ўз олдига онгдан яшириниб ётган чуқур психологик жараёнларнинг сир-асрорини очишни мақсад қилиб қўяди ва шу йўл билан неврозни келтириб чиқарувчи омилларни ўрганади. З.Фрейд “яшириниб” ётган психологик жараёнларни онгсиз жараёнлар деб атайди.