Tursunaliyeva Mohinur Sardorbek qizining Genetika va Genomika asoslari fanidan

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

FARG’ONA DAVLAT UNIVERSITETI

TABIIY FANLAR FAKULTETI

BIOLOGIYA YO`NALISHI 19.60-GURUH TALABASI


Tursunaliyeva Mohinur Sardorbek qizining


Genetika va Genomika asoslari fanidan

KURS ISHI

Mavzu: Genomikaning metodlari

Topshirdi: ___________ ____________

Qabul qildi: ___________ ____________

2021-2022 o’quv yili.

MUNDARIJA


KIRISH……………………………………………………………………………3
I-BOB.GENOMIKA FANINING RIVOJLANISH TARIXI
1.1. Genomika fani haqida qisqacha ma`lumot…………………………………..8
1.2 Zamonaviy biologik tadqiqotdarda genomika fanining ahamiyati.…………15
1.3. Genomikaning rivojlanish bosqichlari va yutuqlari ………………….........18
II BOB GENOMIKA FANINING PREDMETI, VAZIFASI VA METODLARI
2.1.Genomika fanining maqsadi va vzaifasi…………………………………….21
2.2. Genomika fanining metodlari……………………………………………….26
XULOSA…………………………………………………………………………28
ADABIYOTLAR RO`YHATI…………………………………………………..30

“Agar mendan sizni nima qiynaydi?”

deb so‘rasangiz, farzandlarimizning
ta’lim va tarbiyasi deb javob beraman.
Sh. Mirziyoyev
KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. O‘zbekiston Respublikasi FA Genetika va o‘simliklar eksperimental biologiyasi institutining Genom texnologiyalari markazi asosida O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi, O‘zbekiston Respublikasi Qishloq va suv xo‘jaligi vazirligi, “O‘zpaxtasanoat” uyushmasini 2012 yil 18 apreldagi №10/2, 70, 49-sonli qo‘shma buyrug‘i va O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2012 yil 20 apreldagi 72-sonli bayoni qarori bilan tashkil topgan. O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi, O‘zbekiston Respublikasi Qishloq va suv xo‘jaligi vazirligi, “O‘zpaxtasanoat” uyushmasini 2015 yil 31 dekabrdagi №14/2, 20, 11-sonli qo‘shma buyrug‘i bilan Markaz faqat O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi tarkibiga kiradi. Markaz faoliyatini qayta tashkil etish va genomika va bioinformatikani O‘zbekistonda yanada rivojlantirish bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Genomika va bioinformatika sohasida fundamental va amaliy tadqiqotlar hamda innovatsion ishlarni rivojlantirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida» 2017 yil 10 fevraldagi PQ-2769-son qaror chiqdi.
Asosiy faoliyat
- genomika va bioinformatika;
- proteomika va metabolomika;
- gen muhandisligi;
- o’simliklarning markerlarga asoslangan seleksiyasi.
Ilmiy natijalar:
- Dunyoda birinchi marta paxta genomiga oid tadqiqotlarda keng foydalanilgan 310 mikrosatellit paxta markerlari yaratildi.
-Dunyo ilmida birinchi marta genomning rekombinat bloklari yordamida paxta genlarini xaritalash nazariyasi va paxta genomida rekombinatsiya bloklarining uzunligi taxmin qilindi.
- Dunyoda birinchi marta paxta genlarini xaritalashtirish uchun "birlashtiruvchi xaritalash" usuli ishlab chiqildi. Tolaning sifati, kasalliklarga chidamliligi va erta pisharligi bilan bog'liq 1000 ga yaqin yangi gen, marker lokus va paxta mikronlarilari klonlashtirilib xalqaro genebankda ro'yxatdan o'tkazildi.
- Birinchi marta kichik RNK molekulalari paxta tolasining rivojlanishini tartibga solinishi mumkinligini ko'rsatdi.
- Birinchi marta paxta uchun gen (gen-nokaut) faoliyatini pasaytirish texnologiyasi ishlab chiqildi. Ushbu texnologiya 150 dan ortiq mamlakatda patentlar bilan himoyalangan, 2014 yilda O'zbekistonning ilm tarixida ilk marotaba Nature Communications nufuzli xalqaro jurnali ushbu texnologiya tafsilotlari bilan maqola chop etdi. Ushbu texnologiyadan orqali tashqi genlardan foydalanmasdan "Porloq-1", "Porloq-2", "Porloq-3" va "Porloq-4" yuqori sifatli tola navlari yaratildi. Porloq navlari 60 ming gektardan ortiq maydonda ekildi. Shuningdek, dunyodagi birinchi marta DNK marker texnologiyasidan foydalanilgan holda yaratilgan tolaning sifati yaxshilangan Ravnaq-1 va Ravnaq-2 yangi navlari sinovdan o'tkazildi.
- Gen-nokaut texnologiyasidan foydalangan holda, yuqori hosil beruvchi kartoshka navlari hamda sovuq va qurg'oqchilikka chidamli paxta liniyalari yaratildi.- Shunindek paxtaning viltga yuqori chidamli biotexnologik genotiplari olingan.
Markazda 200 dan ortiq ilmiy maqolalar, jumladan, 80 dan ortiq xorijiy nashrlarda chop etilgan. 8 ta monografiya chet elda chop etildi.
2017-yilda AQSh patent va tovar belgilari idorasi gen-nokaut texnologiyasiga patent e'lon qilib, uni boshqa 20 mamlakatda himoya qiladi.
Markazda ishlab chiqilgan yangi "Ravnaq-1", "Ravnaq-2", "Baraka", "Saxovat" va "Tafakkur" paxta navlarini davlat nav sinovlariga taqdim etildi va patentga talabnomalar topshirildi.
2010 yilda Markaz direktori Abdurahmonov I.Yu. Jahon ilmiy fanlar akademiyasining (TWAS) qishloq xo'jaligi fan sohasida erishgan ulkan yutuqlari uchun "TWAS-2010" mukofotiga sazovor bo'ldi. 2013-yilda Paxta bo'yicha xalqaro maslahat qo'mitasining "ICAC 2013 yil tadqiqotchisi" mukofotga loyiq deb topildi.
Genomika asoslari fani biologiya fanlari tizimidagi eng yangi zamonaviyligi bilan ahamiyatlidir. Ushbu fan genomika tushunchasi va uning tarixi, barcha tirik organizmlarning irsiy axborotlarini saqlovchi DNK texnologiyasi, genom revolyusiyasi, genomni kartalashtirish, genomni sekvenslash (nukleotid ketma-ketligini aniqlash), genomni sharxlash (genlarni aniqlash) kabi vazifalarni chuqur o„rganish orqali yuqumli va irsiy kasalliklarni oldini olish, o„simlik va hayvonlarning zarakunandalarga va shu kabi salbiy oqibatlarga sabab bo„luvchi omillarga chidamli nav va zotlarni yaratish kabi muhim vazifalarni o„rganishni qamrab olgan. Genomika molekulyar genetikaning bir yo„nalishi hisoblanib tirik organizmlar geni va genomini chuqurroq o„rganishga qaratilgan. Genomika asoslari fanning yangi turi bo„lib uning dolzarbligi turli organizmlar genomlarining xususan, odam, hayvon, mikroorganizmlarhamda o„simliklar genomlarining shiddat bilan tadqiq qilinishi bilan belgilanadi. Odam genomining to„liq hamda inson kasalliklarini keltirib chiqaruvchi 30 dan ortiq parazit va bakteriyalar genomlari to„liq yoki qisman sekvens qilinganligi (ketma-ketligining o„qilganligi) genomikaning asosiy yutuqlaridan hisoblanib ushbu ma‟lumotlar kasalliklarga qarshi profilaktika va diagnostika ishlarida keng foydalanilmoqda.
Genomika loyiha ustida ishlashning boshidanoq olimlar, ishtirokchilar uchun olingan barcha ma'lumotlarning ochiqligi va ularning mavjudligi va millatiga qaramasdan kelishib olishdi. Ishtirok etuvchi davlatlar orasida barcha 23 xromosoma bo'yicha ish olib borildi. Charlz Kantr tomonidan ishlab chiqilgan "Inson genomi" ning asl vazifasi genomni tashkil qiluvchi barcha yirik DNK molekulalarining to'rtta nukleotidining aniq ketma-ketligini aniqlash uchun asos bo'lib, inson genomining genetik va jismoniy xaritalarini yaratishdan iborat edi, bu uchun maxsus DNK ketma-ketligi uslublari ishlab chiqildi ( ingliz tilidagi ketma-ketlikdan boshlab). Dastlab dastur 15 yilga rejalashtirilgan edi va uning narxi 3 milliard dollarga baholandi: bir qadamning narxi, ya'ni. DNK zanjirida bitta nukleotidin pozitsiyasini tashkil etish, keyinchalik taxminan 1 dollarni tashkil etdi. Biroq, jiddiy texnik va uslubiy takomillashtirish, sekunding jarayonini avtomatlashtirishga imkon berdi, uni yanada samarali, tezkor va tejamli qilish imkonini berdi (Baranov B.S, 2000 a, 2000 b). Natijada, 2000 yilning iyun oyida, dasturning birinchi bosqichi - inson genomining "loyiha versiyasini" yaratish (Ivanov V.I., 2005) e'lon qilindi. Shuni ta'kidlash joizki, jahon ilm-fani tarixi davrining sharafi, DNK navbati bo'yicha 100 dan ortiq markazlar va turli mamlakatlarning 1100 nafar olimini qamrab olgan "Inson genom" xalqaro dasturi bilan birgalikda 1998 yilda tashkil etilgan "Celera Genomics" xususiy kompaniyasiga taniqli olim Kreyg Venter rahbarligida genomik tadqiqotlar (TIGR) (Venter J.V. 2001).