Turizmda axborot texnologiyalari

Manzillarni belgilar orqali ifodalash.
Sonii manzillardan tashqari belgili manzillar ham keng qo‘Ila- 
niladi. Ular qandaydir ma’noga ega bo‘lishi bilan qulay hisob­
lanadi. Lekin ulaming uzunligi har xil bo‘lishi, ulami tarmoq 
bo‘yicha uzatish qiyinroq hisoblanadi.
Shu bois Intemetda qo‘llaniladigan IP-manzil amaliy qatlamda 
belgilar bilan beriladi, ya’ni ular haqiqiy IP-manzilning pinekodi 
hisoblanadi.
Intemetda DNS (Domain Name System) nomlami domenli 
tiyimi qo‘llaniladi. U daraxtsimon tarkibli bo‘lib, ichma-ich

---

joylashgan domenlardan tashkil topishi mumkin. Ular bir-biri bilan 
nuqta bilan ajratiladi.
Domen — o‘xshash xususiyatlarga ega bo‘lgan kompyuterlar 
to‘p!ami.
5.13-rasm. Domenlar daraxtsimon tizimL
Masalan,
unesco.sies.uz
bu yerda, uz — 1-darajali domen, sies - 2-darajali domen, 
unesco - 3-darajali domen.
TCP/IP stekini asosida qurilgan tarmoqda “tarmoq uzeli” xost 
deyiladi (ingl. host).
5.11. Ma’lumotlarni uzatish va qabul qilish
Ma’lumotlar uzatish muhitiga kirish usullari.
Tarmoqlami yaratishda ishchi stansiyalarda ma’lumotlarni 
olish va ma’lumotlami uzatish usullarini va qoidalarini belgilab 
olish kerak bo‘ladi.
Ma’lumot uzatish muhitiga kirish usullari markazlashtirilgan 
va markazlashtirilmagan bo‘ladi.
Markazlashtirilgan usulda muhitga kirishni boshqaruvi bitta 
tugunda (markazda) yig'ilgan bo‘ladi. Ushbu uslubning zaifligi 
“markaz” ning o ‘zgarishlarga bo‘Igan munosabati, ya’ni operativ 
holda barcha hodisalarga nisbatan sust amal qilishi. Uning afzalligi
198

---

esa har bir abonentga berilgan huquqlar boshqasi bilan qarama- 
qarshiliklarga olib kelmaydi.
Markazlashtirilmagan usulda boshqaruv markazi bo‘lmaydi. 
Egalikni boshqaruvi, ya’ni muammolami oldini olish, ulami aniq- 
lash va hal qilish, barcha abonentlar tomonidan amalga oshiriladi. 
Ushbu usulning asosiy afzalligi buzilishlarga nisbatan chidamliligi.
Markazlashtirilmagan usullar ikki xil bo‘ladi:
- determinlashgan;
- tasodifiy.
Determinlashgan usulda abonentlarga beriladigan huquqlar 
aniq qoidalar bo‘yicha amalga oshiriladi. Bunda abonentlarga 
prioritetlar (ustuvorliklar) beriladi va ular har bir abonent uchun 
alohida beriladi. Shu bois ushbu usuldagi tarmoqlarda konfliktlar 
sodir bo‘lmaydi. Tasodifiy usulda uzatish kanallariga kirish 
tasodifiy amalga oshiriladi.
Ushbu usul kirish vaqtini belgilamaydi. Tarmoq imkoniyat- 
laridan keng foydalaniladi, agar ma’lumotlar almashuvi faol 
bo‘lmasa.
Uzatish kanallariga kirish usullaridan keng tarqalgan usuli bu 
CSMA/CD - Corner Sense Multiply Access with Collision 
Detection - ya’ni “quloq tutishning ko‘p qirrali kirish usuli”.
Ushbu usulning ma’nosi quyidagilar:
- tarmoq adapteri uzatish muhitiga “quloq tutadi” (Corner 
Sense) va kabel yoki radiochastotani ozod ekanligini aniqlaydi;
- uzatish muhiti ozod bo‘Isa, u holda tarmoq adapteri kadmi 
uzatishni boshlaydi;
Kadr yoki paket - bir kompyuterdan boshqasiga uzatiladigan 
axborot birligi.
Agarda uzatish muhitida biror-bir ma’lumotlar allaqachon 
uzatilayotgan bo‘lsa, tarmoq adapteri kutish holatiga ma’lum bir 
vaqtgacha o‘tadi. Ushbu vaqt tugagach yana takroran jarayon 
davom etadi.
Har bir paket jo ‘natilgandan so‘ng pauza bo‘la
di,
ya’ni 
paketlararo interval (Inter Packet Gap - IGP), taxminan 9,6 ms ga 
teng.
199

---

Agar ikkita kompyuter bir vaqtda paketlami jo ‘natsa,u holda 
xato yuz beradi, uni kolliziya deb aytishadi.
Kolliziya holatiga (Collision Detection) duch kelinganda 
kompyuter ma’lumotlami uzatishni to‘xtatadi va kutish holatiga 
o'tadi. Kutish vaqti har bir ishchi stansiya uchun tasodifiy holda 
tanlanadi va u 0 dan 52,4 ms gacha bo‘lishi mumkin. Ushbu 
texnologiya Ethernet uchun mansubdir.
Uzatish muhitiga kirishning yana bir usuli mavjud - bu 
markerli usul, ya’ni belgili usul. Ushbu usul halqasimon 
topologiyasida qo‘llaniladi va determinlashgan hisoblanadi. Bu 
yerda paketlami uzatish vakolati bir kompyuterdan ikkinchisiga 
o‘tadi. Ushbu vakolat maxsus formatdagi kadr bilan, ya’ni belgi 
paket bilan aniqlanadi.
Agar paket manzilga yetib borsa, u holda unga maxsus belgi 
yozib qo‘yiladi, ya’ni paket qabul qilindi degan ma’noda, va 
keyingi kompyuterga paket jo ‘natiladi. Ilk bor paketni jo'natgan 
kompyuterga ushbu belgi yetib kelgach, uni markerini olib 
tashlaydi.
Keyingi kirish usuli bu - Demand Priority, ya’ni talab bo‘yi- 
cha vakolatlangan kirish usuli. Bu yerda asosiy ishni konsentrator 
bajaradi. Konsentrator - ko‘p portli takrorlagich. Bu yerda konsen- 
tratoming o‘zi muhitga kirishni tartibga soluvchi funksiyasini 
bajaradi.
Takrorlagich - olingan signallami kuchaytirib uzatuvchi 
qurilma. Konsentratorda portlar ko‘p bo‘lganligi sababli, signal­
lami barcha portlarga uzatadi.
Bu yerda konsentrator siklik ravishda barcha portlami 
“so‘rovga” olib turadi. Agar ishchi stansiya maTumotlami 
uzatmoqchi bo4 Isa, u holda oldiniga konsentrator portiga signal 
jo ‘natadi va uning vakolatini belgilab qo‘yadi, masalan, past yoki 
yuqori vakolat jo ‘natiladigan paketga taalluqli bo‘ladi.
Agar tarmoq band bo‘Isa, barcha paketlar navbatga qo‘yiladi 
va ulardagi vakolatlar bo‘yicha yosh navbatga turish tartibi 
bo‘yicha qayta ishlanadi.
200

---