Turizm va servis

Turizmda marketing faoliyatlarining boshlanishi va rivojlanish tendensiyalari

Turizm marketingi, milliy turizm tashkilotlari yoki turizm muassasalarining, milliy va xalqaro tartibda turistlarning ehtiyojlarini (optimize) his etishga qarab tizimli va birlikli harakatlardan tashkil topmoqda. Insonlarning bo‘sh vaqtlarini qadrlash maqsadida ish, oila, konferentsiya maqsadlarida bir mintaqada, o‘lkada yoki mamlakatlar orasida sayohat etish xoxishi va ehtiyoji turistik korxonalarning tashkil topishiga sabab bo‘lgandir. Bu korxonalar, isteʼmolchi bo‘lgan turist guruhlarini eng uygʼun yerlarda, eng yaxshi sharoitlarda sayohat qildirish maqsadida bir qancha uslublar va texnikalar yaratmoqtadirlar. Boshqa bir turizm marketingi taʼrifi quyidagicha izohlanadi:
«Turistik mahsulot va xizmatlarning to‘gʼridan yoki turizm vositalari yordamida mahalliy, mintaqaviy, milliy va xalqaro rejada, ishlab chiqaruvchidan keyin isteʼmolchi bo‘lgan turistga oqimi va yangi turistik isteʼmol ehtiyojlari va takliflarining yaratilishi bilan bogʼliq faoliyatlarning yigʼindisidir». Bunga ko‘ra:
1. Turizm marketingi, turistik ehtiyojlarini qarshilaydigan mahsulot va xizmatlarning turistga taqdim etilishi va sotilishi bilan bogʼliq harakatlardir. Mexmonxonalarning maqsadi foyda olish bilan birga xaridorlarning ehtiyojlarini qarshilash va ularni mamnun etishdir. Marketing uzluksiz davom etuvchi bir jarayondir.
2. Turistik mahsulot va xizmatlar turistga to‘gʼridan to‘gʼri ishlab chiqaruvchi turistik korxonalar tomonidan yoki vositachi firmalar, sayohat byurolari yoki turoperatorlar tomonidan sotila olinadi.
3. Turizm marketingida turistlarning yangi ehtiyojlarining davomli izlanishi va o‘rganilishi keraklidir. Sayyohning ehtiyojlari birinchi rejada tutiladi.
Boshqa bir mahsulot yoki xizmatlarga ko‘ra turizmning ahamiyatli xususiyatlar tashishi, marketingning bu sohada qo‘llanishini juda kerakli holga keltirgandir. Turizm mahsuloti, boshqa tovar va xizmatlardan farqli bo‘laroq boshqa muassasalarga qaraganda tugallanuvchi bir aralash mahsulot xususiyatiga egadir. Turistik mahsulotga qarshi bo‘lgan turistik talab ham ijtimoiy va siyosiy o‘zgarishlarga qarshi eʼtiborli bo‘lib katta bir elastiklik ko‘rsatadi. Turizm taklifining tashinilmaydigan (mexmonxona) xususiyatda bo‘lishi, turistik xizmatlarning joyida tugatilishi natijasini tugʼdirmoqtadir. Turizm mavsumi oxirida mexmonxona, tayyoragox va boshqa baʼzi vositalarni boshqa bir mintaqaga tashish imkoni yo‘qdir. Turizm marketingiga bogʼliq harakatlarning maqsadlarini asosiy marketing maqsadlariga mos qilib 3 ta guruhda jamlash mumkindir:
a) Mavjud bozorni saqlash, boshqa bir ifoda bilan korxonaga yoki mamlakatga yo‘naltirilgan turizm talabini eng kamida bir xil darajada tutish.
B) Bozordagi potentsial talabni harakatchan talab shakliga aylantirish, yaʼni turizmga qatnashadigan imkoniyatlarga ega bo‘lgan, faqat buni haligacha ro‘yobga chiqarolmagan tashkilotlarni turizmga jalb qilish.
V) Yangi bozorlar yaratish, oldindan bilinmagan, o‘rganilmagan yoki keraklicha qiymatlantirilmagan bozorlarga kirish, boshqa korxonalarga yoki mamlakatlarga yo‘naltьirilgan turistik talabni jalb qilib turistik mahsulotlarni sotish sohasini kengaytirishdir.
Turizm industriyasida marketing faoliyatlari XIX asr oxirlarida, tunash va sayohat byurolari bilan birgalikda Аngliya va keyinchalik Yevropa qitʼasida amalda qo‘llanila boshlagan. Turizm marketingining tizimli (sistematik) bir shaklda inobatga olinishi va o‘rganilishi 1950 yillarda Yevropada amalda qo‘llanilgan. Ikkinchi dunyo urushigacha lyuks bir isteʼmol soha bo‘lgan turizm tarmogʼi, urushdan keyin Yevropadagi sanoatlashuv harakati bilan birga rivojlanishga va tarqalishga boshlagan. Isteʼmolchilarning sotib olish imkoniyatlari ortgan va turizm tarmogʼi xalqaro bir xususiyat qozonib talab va taklif muvozanati buzilishni boshlagan. 1936 yildan eʼtiboran Yevropada pullik ruxsat haqining berilishi bilan ishchilar, mutaxassislar taʼtilga chiqib turizm harakatlariga qatnashganlar. Tunash muassasalarida o‘zgarish ortgan, yangi tunash tarmoqlari yuzaga kelgan.
Sayyohat qilgan insonlar soni har yili tez surʼatlarda ortib borgan. Taʼtilga chiqish nisbati Yevropada jami aholining 60% ini tashkil qilgan. Dunyoda Sayyohat qilgan kishilar soni 1970 yilda 168 mln kishi ekan. 1989 yilda bu hisob 420 mln kishi, 2004 yilda esa bu raqam 680 mln kishiga yetgan. Sayohat qilgan insonlar turizm tarmogʼiga qatnashib 1989 yilda 230 mlrd dollar miqdorida turizmga sarf qilgan bo‘lsalar, 2004 yilda bu ko‘rsatkich 475 mlrd dollar bo‘lgan. Makro darajada davlatlar, mikro darajada turistik korxonalar isteʼmolga tayanib turizmdan maʼlum bir miqdorda talabni oshirish uchun turizm marketingi tizimlarini rivojlantirishga eʼtibor qaratganlar. Xususan 1970 yillardan keyin talabni jonlantirish uchun turizm marketingi tadqiqotlariga eʼtibor berilgan . Marketing, mahsulotning bozorda isteʼmolchi bilan qarshilashishi va bir birlari bilan tenglashishidir degan edik. Turizm marketingini ham turistik xizmat yoki mahsulot bilan turizm bozori shakllantiradi. Turistik xizmat ko‘rsatuvchi muassasalar uch guruhda tavsiflanadi:
1. Tunash va ovqatlanish tarmoqlari.
2. Sayohat byurolari va turoperatorlar.
3. qo‘shimcha xizmat ko‘rsatuvchi boshqa muassasalar.
Turizm bozori esa geografik nuqtai nazardan milliy va xalqaro turizm bozori deb ikki qismga ajratiladi. Bozordagi isteʼmolchilar turist deb ataladi. Turizm marketingida mahsulotga qaraganda xizmatning bozorlanishi asosiy hisoblanadi. Turizmda ishlab chiqarilgan xizmatlar juda turli xil xizmatlarning yigʼindisidan tashkil topmoqda.
Turizm marketingi, milliy turizm tashkilotlari yoki turizm muassasalarining, milliy va xalqaro tartibda turistlarning ehtiyojlarini (optimize) his etishga qarab tizimli va birlikli harakatlardan tashkil topmoqda. Insonlarning bo‘sh vaqtlarini qadrlash mАqsadida ish, oila, konferentsiya maqsadlarida bir mintaqada, o‘lkada yoki mamlakatlar orasida sayohat etish xoxishi va ehtiyoji turistik korxonalarning tashkil topishiga sabab bo‘lgandir. Bu korxonalar, isteʼmolchi bo‘lgan turist guruhlarini eng uygʼun yerlarda, eng yaxshi sharoitlarda sayohat qildirish maqsadida bir qancha uslublar va texnikalar yaratmoqtadirlar. Boshqa bir turizm marketingi taʼrifi quyidagicha izohlanadi:
«Turistik mahsulot va xizmatlarning to‘gʼridan yoki turizm vositalari yordamida mahalliy, mintaqaviy, milliy va xalqaro rejada, ishlab chiqaruvchidan keyin isteʼmolchi bo‘lgan turistga oqimi va yangi turistik isteʼmol ehtiyojlari va takliflarining yaratilishi bilan bogʼliq faoliyatlarning yigʼindisidir». Bunga ko‘ra:
4. Turizm marketingi, turistik ehtiyojlarini qarshilaydigan mahsulot va xizmatlarning turistga taqdim etilishi va sotilishi bilan bogʼliq harakatlardir. Mexmonxonalarning maqsadi foyda olish bilan birga xaridorlarning ehtiyojlarini qarshilash va ularni mamnun etishdir. Marketing uzluksiz davom etuvchi bir jarayondir.
5. Turistik mahsulot va xizmatlar turistga to‘gʼridan to‘gʼri ishlab chiqaruvchi turistik korxonalar tomonidan yoki vositachi firmalar, sayohat byurolari yoki turoperatorlar tomonidan sotila olinadi.
6. Turizm marketingida turistlarning yangi ehtiyojlarining davomli izlanishi va o‘rganilishi keraklidir. Sayyohning ehtiyojlari birinchi rejada tutiladi.
Boshqa bir mahsulot yoki xizmatlarga ko‘ra turizmning ahamiyatli xususiyatlar tashishi, marketingning bu sohada qo‘llanishini juda kerakli holga keltirgandir. Turizm mahsuloti, boshqa tovar va xizmatlardan farqli bo‘laroq boshqa muassasalarga qaraganda tugallanuvchi bir aralash mahsulot xususiyatiga egadir. Turistik mahsulotga qarshi bo‘lgan turistik talab ham ijtimoiy va siyosiy o‘zgarishlarga qarshi eʼtiborli bo‘lib katta bir elastiklik ko‘rsatadi. Turizm taklifining tashinilmaydigan (mexmonxona) xususiyatda bo‘lishi, turistik xizmatlarning joyida tugatilishi natijasini tugʼdirmoqtadir. Turizm mavsumi oxirida mexmonxona, tayyoragox va boshqa baʼzi vositalarni boshqa bir mintaqaga tashish imkoni yo‘qdir. Turizm marketingiga bogʼliq harakatlarning maqsadlarini asosiy marketing maqsadlariga mos qilib 3 ta guruhda jamlash mumkindir:
a) Mavjud bozorni saqlash, boshqa bir ifoda bilan korxonaga yoki mamlakatga yo‘naltirilgan turizm talabini eng kamida bir xil darajada tutish.
B) Bozordagi potentsial talabni harakatchan talab shakliga aylantirish, yaʼni turizmga qatnashadigan imkoniyatlarga ega bo‘lgan, faqat buni haligacha ro‘yobga chiqarolmagan tashkilotlarni turizmga jalb qilish.
V) Yangi bozorlar yaratish, oldindan bilinmagan, o‘rganilmagan yoki keraklicha qiymatlantirilmagan bozorlarga kirish, boshqa korxonalarga yoki mamlakatlarga yo‘naltьirilgan turistik talabni jalb qilib turistik mahsulotlarni sotish sohasini kengaytirishdir.
Turistik korxonalar turizm rivojlanishida muhim rolni o‘ynaydi. Ekspertlar baholari bo‘yicha ko‘pgina mamlakatlarda barcha turistlarning 40 % ga yaqini o‘z sayohatlarini turfirmalar uchun xalqaro va ichki yurishlarni, xizmatlar muhim yig‘masini (yashash, ovqatlanish, sayohatlar) hamda boshqa turistik opreatsiya (sug‘urtalash, xorijiy vizalarni olish va h.k.) larni ta’minlaydilar.
Turistik firma o‘z asosiy faoliyati mazmuni va mohiyati bo‘yicha iste‘molchi (turist) va turistik turistik xizmatlarni ishlab chiqaruvchi (mehmonxona, transport, restoran) o‘rtasida vositachi rolini o‘ynaydi.