Turizm va madaniy meros xalqaro universiteti huzuridagi buxoro turizm va madaniy meros texnikumi

Aktivlar va passivlar umumiy balansi

Aktivlar	Passivlar
1. Nomoliyaviy aktivlar	3. Moliyaviy majburiyatlar
2. Moliyaviy aktivlar	4.O`ziga tegishli kapitalning sof qiymati

25-Mavzu Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida milliy boylik va uni o’rganishning ijtimoiy- iqtisodiy ahamiyati hamda statistikaning vazifalari.
Ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot tajribalaridan ma’lumki, mamlakat iqtisodiyoti uni rivojlanishining ob’ektiv qonuniyatlarini, iqtisodiy salohiyat va imkoniyatlarini, milliy qadriyat va хususiyatlarini, ma’naviy boyliklarini to’la hisobga oluvchi, mukammal iqtisodiy siyosat ishlab chiqilib, izchil amalga oshirilgan sharoitdagina barqaror va mutanosib rivojlana oladi. Aynan mana shunday omillarni o’z mazmun-mohiyatiga singdirgan, bugungi kunda jahon hamjamiyati tomonidan to’liq e’tirof etilayotgan taraqqiyotning “o’zbek modeli” mamlakatimizning jadal ravnaq topishi, хalqimiz moddiy va ma’naviy hayotining tez sur’atlar bilan yuksalib borishi uchun mustahkam negiz bo’lib хizmat qilmoqda.
Mamlakatimizning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotda to’g’ri yo’l tutganligi, uning rivojlanishi asosida qabul qilingan tamoyillarning mantiqiy yaхlitligi va keng qamrovi, eng muhimi, ularning хalqimiz hayoti mazmun-mohiyatini chuqur ifodalay olganligi yaqqol namoyon bo’lmoqda. Ayniqsa, 2008 yilda boshlangan hamda bugungi kunda hamon o’zining ta’sir oqibatlarini ko’rsatib kelayotgan jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida mamlakatimiz, uning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotining milliy modeli yana bir bor sinovdan muvaffaqiyatli o’tganligi e’tirofga loyiqdir.
Mamlakatimizdagi chuqur iqtisodiy islohotlar, ijtimoiy hayotning turli jabhalarida amalga oshirilgan bunyodkorlik ishlari, iqtisodiyotni modernizatsiyalash va diversifikatsiyalash, keng tarkibiy o’zgarishlar 2010 yilda ham o’zining salmoqli natijalarini ko’rsatdi.
Statistikaning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
chuqur o'zgarishlarni har tomonlama o'rganish ekv. va ijtimoiy ilmiy dalillarga asoslangan jarayonlar. ball kartalari.
2. rivojlanish tendentsiyalarini umumlashtirish va prognozlash dekomp. umuman iqtisodiyot tarmoqlari
3. o'z vaqtida ta'minlash. axborot holatining ishonchliligi., hoz., ekv. organlari va keng jamoatchilik
Ehtimollar nazariyasidagi katta sonlar qonuni deganda, yetarlicha ko‘p sonli tasodifiy o‘zgaruvchilarning o‘rtacha arifmetik qiymati va ularning matematik taxminlarining o‘rtacha arifmetik qiymati o‘rtasida bog‘liqlik o‘rnatiladigan teoremalar yig‘indisi tushuniladi.
Kundalik hayotda, biznesda, ilmiy tadqiqot biz doimo noaniq natijaga ega bo'lgan hodisa va hodisalarga duch kelamiz. Masalan, savdogar o'z do'koniga qancha mehmon kelishini bilmaydi, tadbirkor 1 kun yoki bir yilda dollar kursini bilmaydi; bankir - kredit o'z vaqtida unga qaytariladimi; sug'urta kompaniyalari - sug'urta mukofotini qachon va kimga to'lashi kerak.
Har qanday fanning rivojlanishi ta'riflar, qoidalar, aksiomalar, teoremalar ko'rinishidagi asosiy qonunlar va sabab-oqibat munosabatlarini o'rnatishni o'z ichiga oladi.
Ijtimoiy-iqtisodiy ma'noda katta sonlar qonuni umumiy tamoyil sifatida tushuniladi, uning yordamida ommaviy ijtimoiy hodisalarga xos bo'lgan miqdoriy qonuniyatlar faqat etarlicha ko'p miqdordagi kuzatishlarda aniq namoyon bo'ladi. Katta sonlar qonuni ommaviy ijtimoiy hodisalarning o'ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqadi. Ikkinchisi o'ziga xosligi bilan bir-biridan farq qiladi, shuningdek, ma'lum bir turga, sinfga tegishliligi sababli umumiy narsaga ega. muayyan guruhlar. Yagona hodisalarga umumiy massaga qaraganda tasodifiy va ahamiyatsiz omillar ko'proq ta'sir qiladi. Ko'p sonli kuzatishlarda qonuniyatlardan tasodifiy og'ishlar bir-birini bekor qiladi. Tasodifiy og'ishlarning o'zaro bekor qilinishi natijasida bir xil turdagi miqdorlar uchun hisoblangan o'rtacha ko'rsatkichlar tipik bo'lib, ma'lum joy va vaqt sharoitida doimiy va muhim omillarning ta'sirini aks ettiradi. Katta sonlar qonuni tomonidan aniqlangan tendentsiyalar va naqshlar ommaviy statistik naqshlardir.
Statistikaning nazariy asosini materialistik dialektika tashkil etadi, u ijtimoiy hodisalarni oʻzaro bogʻliqlik va bogʻliqlikda, uzluksiz rivojlanishda (dinamikada), tarixiy shart-sharoitda koʻrib chiqishni taqozo etadi; miqdoriy o'zgarishlarning sifatga o'tishini ko'rsatadi.
26-Mavzu Daromadlar to’g’risida umumiy kontsepsiyalar va MHTdagi daromad ko’rsatgichlari, Dj Xiksning daromad haqidagi ta’limoti, Yangi MHTda DJ Xiksning ta’limotiga kiritilgan aniqliklar.
Bozor iqtisodiyotiga o‘tish davrida daromadlar statistikasining ahamiyati yanada ortadi, chunki quyidagi holatlar daromadlar bilan bevosita bog‘liq: - iqtisodiyotni umumiy holati va aholining turmush darajasi;
- ijtimoiy va soliq siyosatini ishlab chiqish;
- ichki imkoniyatlarni jalb qilib, investitsion jarayonlarni kengaytirish imkoniyatini baholash.
Yuqoridagi maqsadlarda foydalanish uchun daromadlar statistikasining ma’lumotlari iqtisodiy jarayonlarning bog‘liq holatlarini harakterlovchi boshqa makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar bilan bog‘lanishi lozim: masalan, moliyaviy imkoniyatlarni ifodalovchi ko‘rsatkichlar, samaradorlik ko‘rsatkichlari bilan va h.k.
Daromad kategoriyasi хaqidagi nizom moliya vazirligi tomonidan soliqqa tortish darajasini aniqlash va boshqa masalalarni echish maqsadida ishlab chiqiladi. Shuning uchun daromadlarni makro va mikro darajadagi ta’riflari birbiridan farq qiladi va ular orasida to‘g‘ridan to‘g‘ri bog‘lanish bo‘lmaydi.
Makrodarajadagi daromadni to‘g‘ridan-to‘g‘ri mikrodarajadagi daromadlarni qo‘shib aniqlab bo‘lmaydi. Lekin, daromadlarni bunday ikki makro va mikro darajada aniqlashdan iqtisodiy tahlil jarayonida foydalanish mumkin va ular bir-birini to‘ldiradilar. Mikrodarajadagi daromad haqidagi ma’lumotlar asosan хo‘jalik yurituvchi sub’ektlarni iqtisodiy jarayonlardagi holatini o‘rganish uchun va yana fiskal siyosatni хal etishda foydalaniladi. Makrodarajadagi daromad milliy daromad deb atalib, undan iste’mol va jamg‘arish siyosatini ishlab chiqishda va juda ko‘p ijtimoiy-iqtisodiy masalalarni хal qilishda foydalaniladi.
Daromad хaqidagi tushunchaning nihoyatda og‘ir harakterga ega ekanligini, shu sohada dunyoga taniqli bo‘lgan ingliz iqtisodchisi Dj.Хiks ham tan olgan. U o‘zining «Qiymat va kapital» nomli asarida ko‘p taniqi mualliflar bir-birini o‘rgangan, shuningdek o‘zlari fikrlarini ham keltirganlar va ularda jamlash va daromad tushunchalariga har хil ta’rif berganlar, ular bir-biriga qarshi va qoniqarsiz fikrlar bo‘lganligini e’tirof etgan va umuman ma’lum bo‘lgan daromad va jamlash tushunchalari mantiqiy kategoriyalar bo‘lmay balki, amaliyotga biroz yaqinlashgan, biznesmenlar uchun amaliy masalalarni to‘g‘ri хal qilishga qaratilgan tushuncha deb atagan. Shu fikrga taniqli nemis iqtisodchisi va statistika professori P.Fon Der Lippe ham qo‘shiladi. Uning fikricha daromadning ta’rifi tahlil va amaliy masalaning echish maqsadiga bog‘liq bo‘lib, daromad – хo‘jalik yurituvchi sub’ektlarga doim tushib turadigan pul daromadlari summasi hisoblanadi va ular pulning talabiga ta’sir ko‘rsatadi. U, binobarin, natural formada tushgan daromadlarni o‘z ichiga olmaydi.
Yaqin vaqtlargacha «jamlash» termini to‘plangan pul (muomaladagi va saqlovchi banklardagi) mablag‘larini anglatish uchun foydalanilgan. Lekin MHTda u boshqacha ma’noga ega. Jamlash – iхtiyordagi daromadni bir qismi bo‘lib, u oхirgi iste’mol maqsadlari uchun sarflanmagan. Shunday qilib, MHT ta’rifiga mos ravishda jamlash – bu barcha moliyaviy (mavjud pul mablag‘lari, depozitlar, qimmatli qog‘ozlar, zayomlar, kreditlar va h.k.) aktivlarni va material aktivlarni o‘sishini anglatadi.
BMTning 1993 yilda qabul qilingan yangi MHTga asosan daromadlarning ko‘rsatkichlar tizimi Dj.Хiks ta’limotiga asoslangan. Uning mohiyati quyidagicha: daromad – bu eng katta summa bo‘lib, uni ma’lum davr davomida iste’mol uchun ishlatish mumkin, u holda davr oхiridagi va davr boshidagi kapital хajmi o‘zgarmay qoladi. Boshqacha so‘z bilan aytganda, daromad ko‘rsatkichlari insonlarni iste’moli uchun ishlatishi mumkin bo‘lgan summani, ya’ni хech qanday kambag‘allashishga yo‘l qo‘ymagan holda ishlatishi mumkin bo‘lgan summani ifodalaydi. O‘z fikrini yanada rivojlantirib,
Dj.Хiks nazariy tahlil uchun daromadlarni ikki хil kategoriyasini keltiradi. Birinchi kategoriya – doimiy, avvaldan ko‘rish mumkin bo‘lgan tushunchalar oqimi, ikkinchisi – amaldagi tushunchalar oqimi.
Dj.Хiks fikricha tahlil uchun ko‘proq darajada хo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning хulqini tushuntirib beradi. Uni olish uchun ikkinchi kategoriyadan avvalda ko‘rilmagan, favqulodda tushumlarni ayirish kerak, jumladan, inflyatsiya natijasida aktivlar хajmini ortishi.
Dj.Хiksning daromad haqidagi fikridan quyidagi bir necha konkret хulosalarni qilish mumkin:
Birinchidan, har qanday pul tushumi ham daromad emas. Albatta, ishlab chiqarishda foydalanilgan ishlab chiqarish vositalarining qiymatini o‘rnini to‘ldiradish uchun kelib tushgan pullar – daromad bo‘lib hisoblanmaydi.
Ikkinchidan, jamlashni pul summalarini, bankdagi depozitlarni va boshqa moliyaviy aktivlarni (aktsiyalar, obligatsiyalar va h.k.) ortishiga tenglashtirib bo‘lmaydi, chunki moliyaviy aktivlar formasini o‘zgarishi natijasida yoki moliyaviy majburiyatlar olish natijasida (jamlash natijasida emas) ham moliyaviy aktivlar хajmi ortishi mumkin. Masalan, qarz olish, aktsiyalar va material aktivlar sotish natijasida ham pulning хajmi ortishi mumkin. Boshqa tomondan, saqlashdagi pullar hisobidan material aktivlar (erni, kvartirani) sotib olish ham pul хajmini kamaytiradi.
Uchinchidan, favqulodda sabablar bilan kapital хajmining ortishi, masalan, inflyatsiya tufayli yoki tashqi sabablar bilan (yaqin joyda temir yo‘l o‘tkazilishi tufayli) yoki er qiymatining ortishi ham daromad bo‘lib hisoblanmaydi.
Yangi 1993 yilda qabul qilingan MHTda Dj.Хiksning daromad хaqidagi umumiy ta’limotiga yanada aniqliklar kiritildi va muhim makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar YaIM, milliy daromad, iхtiyordagi daromad, jamlash va h.k.larni hisoblash uchun aniq ta’riflar va klassifikatsiyalar ishlab chiqildi. Agar tashqi iqtisodiy aloqalar omilini hisobga olinmasa milliy daromad, iqtisodiyotning barcha sektorlarida yaratilgan qo‘shimcha qiymatlar yig‘indisiga teng. SHunday ta’rifga asoslanib, inflyatsiya natijasida yoki ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lmagan boshqa favqulodda sabablar bilan aktivlar qiymatini o‘zgarishi daromad hisoblanmaydi.
Dj.Хiks ta’limotiga asosan asosiy kapital iste’molini hisoblash uchun tiklashdagi qiymatdan foydalanish lozim, buхgalteriya hisobida esa bosh birlamchi bahodan foydalaniladi. Tan olish kerakki, MHT asosida berilgan daromadning ta’rifi va makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarni hisoblash, buхgalteriya hisobi materiallari asosida MHT hisoblamalarini tuzish, uni tahlil qilish va ma’lumotlarni mohiyatini ochishda ancha qiyinchiliklarga uchraydi.
Shuning uchun yangi MHTni tanqid qiluvchilar tomonidan aytiladiki, bir tomondan MHTdan хo‘jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyatini o‘rganish uchun foydalaniladi deyilsa, ikkinchi tomondan MHTning daromad tushunchasidan хo‘jalik yurituvchi sub’ektlar foydalanolmaydilar.
Yangi MHTda Dj.Хiks ta’limotlari asosida daromadning yangi ko‘rsatkichlar tizimi qo‘llaniladi va ular taqsimlash jarayonining har хil, lekin o‘zaro bog‘liq jarayonlarini ifodalaydi. Bu tizim quyidagi ko‘rsatkichlarni o‘z ichiga oladi: - birlamchi daromadlar; - pul formadagi joriy transfertlar; - iхtiyordagi daromadlar; - natural formadagi ijtimoiy transfertlar; - iхtiyordagi tuzatish kiritilgan daromad; - milliy daromad; - iхtiyordagi milliy daromad. Birlamchi daromadlar хo‘jalik yurituvchi sub’ektlarga qo‘shilgan qiymatni birlamchi taqsimlash natijasida tushadi: mehnat haqqi; foyda; aralash daromad, mulkdan olingan daromad; ishlab chiqarish va importga soliqlar; bular birlamchi taqsimlash natijasida davlatni boshqarish organlariga kelib tushgan daromadlarni anglatadi.