Тупроқшунослик-ўқув қўлланма-лотин

Molekulyar azotni
tuproq havosida aniqlash bilan uning miqdorini 
genetik qatlamlar bo‘yicha taqsimlanishi to‘g‘risida fikr yuritish yaramaydi. 
Biroq tuproq tarkibidagi 
O
2
va 
SO
2
ni aniqlash natijasida azot atmosfera 
havosida kamroq, tuproq tarkibida esa ko‘proq ekanligini tasdiqlash mumkin. 
Tuproq havosidagi molekulyar N
2
O va NO
2
ni aniqlash azotfiksatsiya, 
nitrifikatsiya va denitrifikatsiya jarayonlari va dinamikasini o‘rganish uchun 
katta ahamiyatga ega va bundan tashqari, tuproqdagi azotning atmosferaning 

---

H.
Х
.
Т
ursunov. 
Т
uproqshunoslik 
82 
yuqori qismidagi ozon qatlamiga ta’sirini belgilashda juda muhim rol 
o‘ynaydi. 
Kislorod
 
atmosfera, o‘simlik va tirik jonivorlar hayotida muhim rol 
o‘ynaydi. Tuproq tarkibida kislorod serob bo‘lgan joyda aerob mikrobiologik 
jarayon avj oladi. Kislorod yetishmagan tuproqlarda o‘simlik ildizlarining 
rivojlanishi susayadi, barcha o‘sayotgan nihollar quriydi. Zararli 
mikroorganizmlar rivojlanib, o‘simlik ildizlari chiriydi. Tuproq tarkibida 
kislorod 2,5%ga yetganda anaerob mikrobiologik jarayon avj oladi. Tuproqda 
kislorod yil mavsumlarida o‘zgarib, 21 % gacha bo‘lishi mumkin. 
Karbonat angidrid
(
SO
2
) atmosferada 90% ni tashkil qilib, tuproqdagi 
o‘simliklarning nafas olishi va chirishi natijasida hosil bo‘ladi. Atmosferadagi 
azot fotosintez jarayonini 50-100 % gacha oshirishi mumkin, ammo tuproq 
havosida SO
2
3% dan oshsa, o‘simlikning rivojlanishi, urug‘ining unib 
chiqish va uning hujayrasining suv bilan tahminlanishini pasaytirib yuboradi. 
Karbonat angidridga boy suvlar tuproq tarkibidagi qiyin eriydigan 
kalsit (
SaSO
3
), dolomit (
SaSO
3
·Mg SO
3
)
, 
magnezit (
MgSO
3
), siderit kabi 
tuzlarning erishini tezlashtiradi. Tuproq tarkibidan SO
2
ni olib chiqib ketish 
jarayoni 
dekarbonizatsiya
deyiladi. 
Ca(HCO
3
)
2 
 
CaCO
3
 + H
2
O + CO
2
 
Tuproq havosida SO
2
miqdori 0,05 dan 10-12 % gacha, bahzi hollarda 
15-20% gacha yetishi mumkin. Tuproqning SO
2
bilan normal nafas olishi 
0,01 dan 1,5 g/m
2
·soat hisoblanadi.