Тупроқшунослик олий ў қ ув юртлариаро илмий-услубий бирлаш

Ш у жумладан
Ер турлари
S
" 
г.
2 ’
n
к
56
1 Г
5 i *
£ L z 2
2 
к
С-
 
г
п
 
>.
° 5 Ь
1 ^
Шамол
эрозия*
гига уч­
раган
Суп од
шамол
эрозия-
гига
учраган
Умумпи миқдори
44410
*
Қнш.гоқ хужалиги ерлари
2G734
1551
2700
20478
2005
iuv
жумладан, гогорнладигап:
3733
791
339
2262
341
ҳппдалма ерлар
ззоа
569
341
2057
341
б ) Сюшқа емлар
425
212
-
213
-
сугори лчаидиган: (утлоқлар янловлар
билли)
23001
851
2346
18125
1679
Қ /х -д п фоидаланллмайдиган ерлар
1767G
Республикада учрайдигаи эрозия турларидан энг кўп тар- 
қалгани шамол эрозиясидир. Шамол фаолияти хусусиятига 
қараб республика ҳудуди учга бўлинган:
- шамол кучсиз фаолият кўрсатадиган ҳудуд (шамол тез-лиги 6 
м / с гача), майдони 6,66 млн.га;
- шамол уртача фаолият кўрсатадиган -ҳудуд (шамол тез-лиги 
6-12 м / с гача), майдони 35,08 млн.га;
- шамол кучли фаолият кўрсатадиган ҳудуд (шамол тез-лиги 12 
м / с дан юқори), майдони 2,67 млн.га;
Шамол эрозиясига ва шамолнинг ўсимликларга зарарли таъси­
рига 21,4 млн.га (яъни 80% дан зиёдроқ) қишлоқ хужалиги ер­
лари учраган. Сугориладиган минтақада 3,7 млн.га ердан 2,8 
млн.га ёки 75% и турли даражада эро-зияга учраган.
Ерларни шамол ва сув эрозиясидан ҳимоялаш қишлоқ хўжали- 
ги ишлаб чиқаришини янада ривожлантиришдаги асосий муам- 
моларидан биридир. «Ўздаверлойиҳа» институти республиканинг 
бошқа илмий - текшириш ва лойи-ҳалаш ташкилотлари билан 
биргаликда «Ўзбекистон Республикаси буйича эрозияга қарши 
курашиш чора-тадбирлари лойиҳасини»ни ишлаб чиқди. Мазкур

---

л о й и -ҳ а д а эр о зи я га қ ар ш и ч ор а-тад б и р л ар м аж м уаси, ҳ аж м и ва 
б а ж а р и ш тарти б и б елгиланган.
Е р л а р н и эр о зи я д а н са қ л аш учун р есп уб ли ка бўйича 112,6 минг 
га. и х о та д а р а х т зо р л а р и б ар п о этиш , ш ундан 7 8 ,0 м инг га. 
су ғо р и л ад и ган ер л ар д а; э р о зи я га у ч раган 170 м инг га. м ай д о н да 
қ у м л а р н и м у стаҳкам л аш ва д а р а х т л а р устириш ; й и р и к м аги страл
к а н а л л а р , д а р ё л а р , сув ом б о р л ар и , ж а р л и к л а р қ и р ғ о қ л а р и д а 44 
м и н г га. м айдон да д а р а х т зо р л а р б арп о этиш ; 14 м инг км . й ў лл а р
ё қ а л а р и б ў й л аб д а р а х тл а р эки ш ; 301 сел с а қ л аги ч л ар қури ш ; 
у зу н л и ги 5 м инг км. булган д а р ё л а р в а сой л ар б ўй л аб соҳи лн и
м у стаҳ к ам л аш и ш лари н и б аж ар и ш ; 5 минг км . сел о қи зги ч йўл- 
л а р , и ҳота к ў та р м ал ар и қу р и ш ; 3 м инг км. и р р и га ц и я ш ахобча- 
л а р и н и қай та қури ш ; э р о зи я г а қ ар ш и 7,5 минг ҳ а р х и л ги д р о ­
т ех н и к и н ш оотлар қу р и ш ; 14 м инг га. м ай д о н да п ай к а л л а р н и
тек и сл аш и ш л ари н и б аж а р и ш к е р а к булади.
Ш и р к ат, ф ер м ер х ў ж а л и к л а р в а бош қа қ и ш л о қ х ў ж ал и -ги
к о р х о н а л а р и кучи б и лан ҳ ар й и л и агротехни к ва таш ки -л и й хў- 
ж а л и к тад б и р л а р и м аж м уаси н и б аж ар и ш керак.
Э р о зи я га
қ а р ш и
м ў л ж а л л а н га н
тад б и р л ар
м аж м уаси
тў- 
п р о қ л ар н и э р о зи я ҳ о д и саси д ан са қ л аш билан бирга қи ш л о қ х у ­
ж а л и ги м у ом аласи га ҳўш и м ч а 200 м инг га. ян ги ер л ар н и ки ри - 
ти ш , ш у ж у м лад ан 30 м инг га. суғори л ад и ган ер л ар в а 170 минг 
га. тоғёп б ағи р л а р и д а к ў п й и л л и к д а р а х т эки лган тер ассал ар н и
(п о ғо н а л а ш ) ярати ш и м ко-н и н и беради. Б у эса қ и ш л о қ х ў ж а л и к
эки н л а р и ҳ оси л-д орли ги н и 10-20% га ош и ри ш и м кон и н и беради.
ТУПРОҚЛАРНИ САНОАТ ЭРОЗИЯСИ ВА ЕРЛАР 
РЕКУ ЛЬТИВ АЦИЯСИ
Инсоннинг саноат фаолиятида бузилган ерлар мелиоратив тадбир- 
ларни тақозо этади. Тупрок ва ландшафтларда энг фаол бузилишни фойда- 
лй қазилмаларни самарадорлиги юкори бўлган очиқ усулда казиш ишлари 
келтириб чикаради. Маълумки, тог саноатида 75% да ортик. махсулотлар 
очик усулда олинади. Бунда х.удуднинг ўсимлик ва турпоқ қопламлари 
гидрологик ва гидрокимёвий режимлари бузилади. Огир металлар ва 
заҳарли бирикмаларга бой ётқизиқлар сув манбаларни ифлослангиради ва 
ш у
билан ҳудуднинг бошка жойларини кўшимча бузади. Тог кон ишлаб 
чиқаришда ер юзасига дамбадам ўсимликларни ўсишига кам яроқли бўлган

---

грунтлар ёки ҳатто заҳарли жинслар чиқариб ташланади. Чикариб ташлан- 
ган жинсларга албатта юкори нордон муҳит хос булади ва хам кимёвий, 
хам физикавий муҳит хоссалари бўйича жуда юкори фаркланади. Шунинг 
учун очиб ташланган грунт-жинсларнинг мелиорацияси оҳаклаш. Минерал 
ўгитлар солиш ва илдиз тарқалган қатламларини гомогенезациялашни 
назарда тутади. Фойдали қазилмаларни ер остидан қазиб чикариш, шу­
нингдек ландшафтнинг бузилишига олиб келади, оқибатда вақт ўтиши 
билан чўкиш ҳодисалари авж олади, ҳудуднинг гидрологик режими ва 
рельефи ўзгаради. Шахталарнинг йўлдоши терриконлар ҳисобланади, 
қайсини ювилиши ва чангланишлари атроф-муҳит тупроқлари ва сувлари 
хоссаларини ёмонлаштиради. Минерал хом-ашёларни ишлаб чикарувчи 
корхоналарнинг ва электростанциясининг қаттиқ чиқиндилари майдонлар­
ни бузади ва фойдасиз эгаллайди.
Тупрок кат лам лари сифатини бузилиши нефт қазиб олишда ҳам 
содир бўлади. Тупроқнинг ифлосланиши ерларнинг мелиоратив ҳолатини 
ёмонлашиши хам нефт ва нефт сувларидан ҳам содир бўлади, шунингдек 
ифлослантирувчи нарсалар бурғулаш эритмалари, ҳамда нефт жойлари 
билан боғлиқ газ оқимлари ҳам булиб, уларни углеводородлар, сероводо- 
родлар, углерод оксидлари, олтингугурт, азотлар билан бойитиб тупрок 
ҳавосини ўзгартиришлари мумкин. Чукур катламлар орасидаги сувлар 
эриган тузлар билан тўйиниб, тупроқларни шу жойларида шўрланишни 
содир этади.
Тупроқни 
ишлаб 
чикаришга 
бевосита 
алокадор 
булмаган 
йўқалишлари йўл қурилишларида, электр линиялари ўтказишда, саноат ва 
фуқаро қурилишларида хам кузатилади.
Рекультивация бузилган ландшафтларни макбуллаштириш ва тик- 
лаш тадбирлари тизимлари, тог-кон ишларида бузилган ерларнинг рекуль­
тивация ишлари услубий тарзда яхшироқ ишлаб чиқилган. Уни уч этапда 
ўтказиш тавсия этилади:
1. Тайёргарлик қилиш этапи. Бу этапда бузилган ерларда тадқиқот 
ишлари ва кузатишлар