Тупроқшунослик олий ў қ ув юртлариаро илмий-услубий бирлаш

Эрозияга
учраганлик
даражаси
Рельеф
ҳолати
Нишаблик
Гумус
қатлами
қалин
лиги, см.
Гипс
чегараси,
см.
Қияликлар
оралигида
пайдо бўлган
эрозия
Ғўзанинг
қолати
Эрозияга
учрамаган
Сув
айиргич
олди
0,5°гача
(0.009)
50-75 дан
кўп
200 дан
к?п
Иўк
Меъёрида
Кам учраган
Кияликнин
г юкори
қисми
0,5-2,0°
(0,0 0 9 -0 ,0 3 5 )
50-75
200-100
Емирилиш
чукурлиги.м
Енгил
жабрлан-ган
Уртача
учраган
Қняликнин
г 5-рта
кисми
0,5-2,0"
(0,035-0.087)
25-50
100-50
Шунингдек
5-Юсм
Ривожланиш
сгадияси.
Ва^гли
Кучли
учраган
Қияликнин
гўрта
К И С М И
5°дан юқори
25 дан кам
50 дан кам
Шунингдек
10 см дан
юкори
Ш унингдек
кам ифлос-
ланган
Кам ювилма-
ли
Қияликнинг
угаги
Г-гача
(0,017)
75-гача
200-гача
Сугоришдан
сўнг мелко­
зем
тупланиши
Ғўза говлаб
кетади.
Кучли
ювилмали
Қиялик-
нннг
зтаклари
0,5"гача
(0.009)
75-дан
юқори
200-дан
юкори
Сугоришдан
сўнг мелко­
зем
тупланиши
Ғўэа говлаб,
ривожлан-
майди.
Ирригацион эрозияга учраган тупроқларда сугориш ишлари 
алоҳида усулда булиши зарур. Бу ерларда кам мивдорда сув билан тез-тез 
суғориб туриш услубини қўллаш лозим.
Нишаблиги 2°-3° ва эгат узунлиги 150 м бўлганда сугориш суви 
микдорини 0,07 л/сек кўпайтириш, аста 0,10 л/сек кўпайтириш. Нишаблиги 
4°-гача ва эгат узунлиги 100 м бўлганда сув ҳаракати эгат ичида 0,15-0,10 
л/сек нишаблик 3°-6° бўлганда эса 0,10 дан 0,05 л/сек бўлиши зарур. Ясси- 
мон нишабликлар 3°-4° бўлиб эгат узунлиги 150 м бўлганда суғоришни
0,06 дан 0,08 л/секдан бошлаш зарур. Тик нишаблик 4°-5° ерларда ҳар 
қайси эгатни сугориш, яссимон нишабликларда эса эгат ўтказиб сугорилса 
тупрокнинг бир хил намланишига эришилади. Сугориладиган эгатлар им- 
коният борича кам қиялик қилиниб олиниши зарур. Эрозияга учраган ту- 
проқларга солинадиган минерал ўгитлар мивдори 25-30 % кўп бўлиши, 
шунингдек органик ўғитлар тупроқнинг ҳолда солиниши керак.

---

Жадвал 23
Тупроқларнинг эрозияга учраганлигига кўра қишлоқ хўжалик экинларига 
___________ бериладиган азот ҳисоблаб чиҳиш к о о э ф ф и ц е н т и ________
К ўрсатки ч
К о эф ф и ц и ен т (K N )
Э розия га учрам аган
1,00
К у ч с и з эр ози я га уч р а га н
1,10
Уртача эрози я га уч раган
1,20
К учли эр ози я га уч раган
1,40
Ушбу тупроқларда гумусли қатламни тиклаш органик моддалар-
нинг миқдорини кўпайтириш, биологик фаоллигини оширишга интилиш 
керак, булар эса тупроқларнинг сув сингдириш қобилияти юқори бўлиб, 
илдиз озуқлашувчи катлами озука элементларининг биологик фаол эле­
ментларни кўп бўлишини таъминлайди. Бу максадларни амалга ошириш 
учун сидерат экинларни экиш, бедазорларни ҳайдаш, гўнг ва бопгқа орга­
ник ўғитлар солиш, ғўзапояни майдалаб солиш, хлорелла кўллаш ва бошқа 
тадбирлар килиш зарур.
Э розиянинг таъсири тупроқ унумдорлигининг пасайиши, ўсим- 
ли кл ар нормал ўсиши ва ривож ланиш и учун зарур бўлган озуқа 
моддаларидан азот, фосф ор, калий ва бошқа элементлар микдори­
нинг кескин камайиши билан ифодаланади. Энг ачинарлиси шуки, 
сув эрозияси натижасида қиш лоқ хўж алик оборотидан республика 
ер фондидаги энг қим.матли ҳисобланган суғориладиган ерлар чикиб 
кетяпти, Бундан таш қари, бу ерларга солинадиган ўғитларнинг уч- 
дан бир қисми, шунингдек, зараркунандаларга қарши ишлатилади- 
ган зарарли кимёвий моддалар ювилиб кетяпти ва атроф —муҳитга, 
биринчи навбатда инсон соғлигига ва ҳайвонот оламига катта зарар 
етказаяпти, тирик организмларда қайтарилмас генетик ўзгариш ларга 
олиб келяпти.
Республикада суғориш эрозиясига қарши олиб борилган кураш
чораларини асосан тўрт гуруҳга ажратиш мумкин:
• С уғориш техникасини мукаммаллаштириш . Республикамизда 
бу йўналиш да Б .Ф .Қ ам баров, Х .М . М ахсудов, Қ .М .М ирзаж онов, 
С .М .Е лю баев ва бош қалар иш олиб боришган ва сезиларли натижа- 
ларга эриш иш ган. У лар тупроқ юза қисми қиялигини катта —кич- 
чиклигига қараб суғориш нормаларини белгилаб беришган.
• Э розияга қарши кимёвий воситаларни қўллаш . Бу мақсадда 
синтетик полимерлар (К —4, К —9, ТН М —1)ва гумин прспаратла^з 
қўлланилган. Синтетик полимерлар тупроқ юза қисмида сунъий 
структура 
ҳосил 
қилади. Буни 
К .П .П аганяс, С .М .М укадимов,
О .Э .Ҳ ақберди ев К —9 ва Т Н М —1 поликомплекслар билан олиб 
борган илмий тадқиқотларида. исботлаб бердилар.

---

•Сугориладиган 
эрозиясига 
қарш и 
биологик 
воситаларни 
қўллаш . Э розияга қарши биологик воситалардан хлорелла ва кўк — 
яш ил сув ўтлари қўлланилди. С .М .Е лю баев ва С .М .М укадимов 
олиб борган тадқиқотлар натижасида ш ундай хулосага келдиларки, 
Э розияга учраган бўз тупроққа хл орелла солиш натижасида ту- 
проқнинг суғориш орқали ювилиб кетиши камаяди, ундаги органик 
моддалар мивдори кўпаяди, ғўза хосилдорлиги гектарига 4,0 —4,5 
центнерга ортади.
•Э розияга қарши турли агротехник усулларни қўллаш . О рали қ 
экинлар экиш (С .М .М укади м ов), зрозияга учраган тупроқларнинг 
сув - ф изикавий хоссаларини яхш илаш учун қатор ораларига бенто­
нит солиш (А .А .Н урмухам медов). Ж а р л а р вақтинча оқар сувлар­
нинг йиғилиш и, уларнинг тупроқ она ж инсига бўлган таъсири н а­
тиж асида пайдо бўлади. Оқим кучи гупроқ ва она жинсининг бири- 
киш кучидан усгун бўлганда емирилиш жараёни юзага келади, ж ар- 
ларнинг кўпайиш и ва тез суръатлар билан усиши асосан адирларни 
ўзлаш тириш оқибатида юзага келади.
Қ иш лоқ хўж алик ишлаб чиқариш нинг изчиллик билан ж ад ал ­
лаш тириш , ер фондидан оқилона ф ойдаланиш , суғориладиган ҳар 
гектарнинг хосилдорлигини, 
унинг 
иқтисодий самарадорлигини 
ошириш билан боғлик муаммолар ечимини ишлаб чиқиш ғоят катта 
аҳамият каш ф этади. Бу борода тупроқ унумдорлигини сақлаш , йил 
сайин мунтазам ошириб бориш қиш лоқ хўж алик мутахассислари 
зиммасидаги муҳим вазиф ҳисобланади. Ҳозирги вақтда қиш лоқ 
хўж аликларида фойдаланиладиган ерларнинг мелиоратив холатини 
яхш илаш , тупроқ унумдорлигини тиклаш ва мелиоратив тизимлар 
куриш ф ойдаланиш га боғлиқ тадбирлар ўтқазиш га давлатнинг катта 
маблағлари аж ратилтанлиги бежиз эмас. Эрозия — тупроққа мана 
шундай таъсир ўтказилиш ининг ғоят кенг тарқалган ва халокатли 
оқибатидир. Тупроқни эрозиядан сақлаш муаммоси дунснинг арид 
иқлимли минтақасида жойлашган кўпгина мамлакатлар учун, шу 
жумладан Ўзбекистон ҳудуди учун ҳам долзарб муаммодир. Чунон- 
чи, республикада эрозияга учраган ер майдонлари 2 млн, га қин 
гектарни ёки хайдаладиган ерлар умумий майдонини 40% ни таш кил 
этади. Бизнинг маълумотларимизга кўра Ўзбекистон ҳудудида ф ой ­
даланиш учун яроқли бўлган 3 миллион гектардан кўпроқ лалми 
ерлар мавжуд, ш улардан кам таъминланган ва ярим таъминланган 
лалми ерлар хиссасига салкам 1 миллион гектар тўғри к е л а д и ..
Эрозия холатларининг таъсири остида бироз ювилган, ўртача 
ювилган, кучли ювилган ва ювилиб келтирилган тупроқлар хосил 
бўладики, улар тупроқ қатламининг қалинлиги, гумус, озқа эле­
ментлари заҳираси ва таркиби, кимёвий ва ф изикавий хоссалар,

---

микрорганизмлар мивдори ва сифати, биоэнергетика кўрсаткичлари 
ўзгариши туф айли унумдорлик дараж алари турлича эканлигидан 
далолат беради. Ш у нарса маълумки, ирригация эрозияси натиж а­
сида тунроқ ювилиши ҳар йили гектарига 100 - 3 5 0 тоннагача ва 
ундан ҳам ошиб кетиш и мумкин (ниш аблиги 5° дан кўпроқ бўлган 
қияликларда эрозия туфайли гектарига 500 тоннага қадар тупроқ 
ю вилади). Ана шу тупроқ билан бирга гумуснинг йиллик нобудгар- 
чилиги гектарига 500 — 800 кг, азот гектарига 100— 120 кг, ф осф ор 
7 5 — 100 ва ундан кўпроқ килограммни таш кил этиши мумкин.
Ш амол эрозияси натижасида қиш лоқ хўж али к оборотидан рес­
публика ер фондидаги энг қимматли хисобланган суғориладиган 
ерлар чиқиб кетяпти. Ш амол эрозияси ривож ланиш ига атмосфера 
ходисалари, ш амолнинг йўналиши, шамол тезлиги ва бошқа омил- 
лар таъсир кўрсатади. К узатиш лар натижасида шамол эрозияси 
ж араёнлари бир хилда эмаслиги аниқланди. Д еф ляцияга учрамаган 
суғориладиган тупроқларда гумус мивдори, деф ляцияга ўртача уч­
раган тупроқларга нисбатан анча юқоридир. Тупроқнинг хайдалма 
қатламида гумус микдори 0,7 —1,4% таш кил этади. Кўп ишлов бе­
риш натижасида гумус мивдори шамол эрозияси таъсирида 0,4% 
гача камайиши кузатилди, Ш у билан биргаликда шамол эрозияси 
таъсирида тупроқлар озуқа элементлар —азот, ф осф ор ва калийга 
камбағаллаш иб бормоқда. Булар д еф ляц и яга учраган сугориладиган 
тупроқларнинг механик таркиби оғир бўлган ҳудудлар сезиларли 
д араж ада комайган. Бунга сабаб. азотнинг харакатчанлиги, асосан 
нитратли ф орм алари. Чунки улар эркин холда учрайди, ф аол ж а р а­
ёнлар таъсирида тез аж ралиб кетади.
Ф икрим изча'қуйидагиларга эътибор кучайтирилиши лозим:
1. Ўзбекистон ҳудудида тарқалган тупроқларни ҳар томонлама 
ва чуқур ўрганиш , кимёвий, агроф изик, агрокимёвий ва биологик 
хоссаларини экологик мувозанатга таъсир этмаган ҳолда бошқариш, 
унумдорлигини ошириш усулларини ишлаб чиқиш ва амалиётга 
тадбиқ қилиш устувор йўналиш хисобланса;
2. 
Ердан ф ойдаланиш , қишлоқ хўж алигининг тармоқларини 
таш кил эгишга оид барча лойиҳа, тавсия ва такли ф лар таркибида 
мухоф аза қилиш чораларига алоҳида эътибор берилиши керак;
3. Д еҳқончиликда фойдаланиладиган минерал органик угат- 
лар. кимёвий, полимер моддалар, бирикмаларни ўсимликларга таъ ­
сири, мазкур тупроқ холатини ўзгариш и, қолдиқларини тупроқ хос­
саларига таъсирини назарда тутган ҳолда баҳолаш ва ишлаб 
чиқариш га тадбиқ қилиш мақсадга мувофиқ деб ҳисоблаймиз.

---

Ўзбекистон Республикаси ҳудудида эрозиянинг барча турлари , 
ж ум ладан тупроқнинг сув ва ирригация эро-зияси, емирувчи сел 
оқимларн ва шамол эрозияси ҳамда ўсимликларга ш амолнинг з а ­
рарли таъсири кабилар мав-жуд. Бу ж араёнлар жойнинг щ л и м и ва 
рельеф ш ароит-ларига бевосита боглиқ.
«Ў здаверлойиҳа» институти томонидан ерларни ҳар хил эрозияга 
учраш ҳоллари ўрганилган ва қуйидаги маълумотлар аниқланган 
(24-ж ад вал ).
Ж адвал24
Эрозияга учраган срлар(«Ўздаверлойиҳа» институти маълумотлари)