Тупроқшунослик олий ў қ ув юртлариаро илмий-услубий бирлаш

Профилнннг ўрга ва пас-ткн
кисмнларида 
тупроқ-лар
ноаниқ 
табаҳалашгаи.
Тошлоцлик 
майда 
чагир-
тошли тошли қиррали-майда
чагир 
тошли 
ва-лунлдр
аралашшн. ТДНС камайкши
10-20%. 
К/х
 
экинлари
жабрланган. 
Юқори грунт-
ларни ксе-гаида Ш гуру\
тупроқ-ларининг 
кучли 
ва
жуда 
кучли 
тошлоқнли
айирмалприга айланади.
Профилнинг ўрга ва па-
стки қисмларида тупроқ жуда
смон 
таба-қалашган. 
Тош-
лоқлик майда чағнр тошли ва-
лунли харсанглар гра-лашма.
ТДНСнинг 
ка-майиши 
20-
30%. К/х жинлари ўртача
жабр-ланган. Юқорн қатлам-
лар қнрқилГанди III гу-руҳ
тупроқларикинг 
кучсиэ.
ўртача ва тез-теэ жуда кучли
тошлоқ 
лн 
айирмаларига
айла-нади
IV - 
ГУ
руҳ. 
Бутун проф ил буйича ту п р о қл ар тош лоқ
П р оф и лд а ту п р о қл ар ноа- 
ниқ таб ақалаш . Т о ш л о қ- 
лик м ай д а ч ағи р то ш л и, 
қиррали чагир то ш л и екн 
айрим
валунлар. 
Т ош ли 
б ў л ак лар м елкозем д а “ су- 
зи б 
ю р ад и ” . 
Т Д П С н и н г 
кам айиш и 10%. Қ /х эки н ­
лари кам ж абрлан ган. Т е ­
ки слаш д а 
IV
гуруҳнинг 
кучсиз то ш лоқли айи рм а- 
лари қолад и________________
Тупроклар 
профил 
бўйлаб
ёмои 
табахалашган. 
Тош-
ло>у
1
ик майда чағнр тошли,
кирралн чагир тошли валун­
лар ва харсанглор аралашган.
ТДКСнинг кпмайншн 10-20%.
Табиий ўсимликлар жабрлан-
ган. 
Текислашда 
тошлоқ
тупроклигича колади ёки IV
ГУРУ* тупроқларининг кучли
тошлок 
айирмаларига
айланади
Жуда 
ёмон 
табақалэшган
профилли тупроклар. 
Мел­
козем “инлар" шаклида тош­
лар 
орасида 
жойяаш-ган.
Тошлоқлик майда қир-рали
чагир тошли валунли хар-
санглар 
аралашган.
ТДНСиинг камайиши 20-50%.
Табиий 
уенмлик 
кучли
жабрланган. 
Текнслаш-ла
кучли тошлоқ-лигича колади
ёки IV гуруҳ тупроқларининг
жуда 
куч-лн 
тошлоқли
айирмалари га айланади
Горизонтлардаги 
табэ-
Каланиш деярли кўқ.
Мелкозем тошлар ора-
сига жойлашган булиб
Э
0 1
ШИК 
белгиларини
мужассамлаштиради.
Тошлоқлик 
кирралн
мойда чагир тошли ва­
лунли харсонглар ара­
лашган. ТДНСнинг ка-
майнши S0% дан ортиц.
Табиий ўсимликлар суст
ривожланган.

---

Республикамиз сугориладиган ерларининг 162 минг гек- 
тардан ортиғини тошлоқ ерлар ташкил қилади (31-жадвал). 
Тошлоқ ерлар Андижон вилоятининг Булоқбоши ва Андижон 
тумапларида, Бухоро вилоятининг Шофиркои, Қоро-вулбозор ва 
Ғиждувон туманларида, Ж иззах вилоятининг Фориш туманида, 
Навоий вилоятининг Қизилтепа ва Ну-рота туманларида, Наман­
ган вилоятининг Чует ва Поп туманларида, Самарканд вилояти­
нинг Қўшработ ва Булунғур туманларида, Сурхондарё вилояти­
нинг Бойсун, Сари-осиё ва Қизириқ туманларида, Тошкент ви­
лоятининг 
Бўстонлиқ, 
Бекобод, 
Қуйичирчиқ, 
Тошкент, 
Юқоричирчиқ ва Оҳангарон туманларида, Фаргона вилоятининг 
Сўх, Риштон, Ўзбекистон ва Қува туманларида, Қашқадарё ви­
лоятининг Ш аҳрисабз, Муборак, Ғузор ва Китоб туманларида 
тарқалган.
Ж адвал31
Республикадаги мавжуд тошлоқ ерлар майдони 
(Ў здаверлойиҳа институти маьлумоти 2001 й .)
Вилоятлар
Тошлок ерлав (гл. хисобнда)
Ж аки
шу жумладан
Кам
Рогача
Kfti
Узбекистан
Республикаси
162015
t 15120
36696
10229
Қорлфипогнстон
Р с ш & ш ю сн
•
-
-
■
Андижон
26436
15789
S407
4240
B v X O D O
30432
24032
» 0 0
-
Ж |ш л х
71S9
6520
639
-
Навоий
-
-
-
Наманган
42962
30168
9242
3552
Самарканд
16759
15087
1566
106
Сжлдпвё
100
100
-
-
Суцхонлпиё
9478
6725
2662
91
Ташкент
7597
2089
4297
1211
Фаигонп
20802
14590
5463
749
Хбиази
.
-
-
-
Кашкалар£
.320
20
20
280
С У ГО РИ Л А Д И ГА Н Е РЛ А Р ДАН У Н У М Л И Ф О Й Д А Л А Н И Ш
Республикамиз 
мустақилликка 
эриш ганидан 
сўнг 
сиёсий, 
иқтисодий ижтимопй ва бошқа йўналиш ларда кенг қамровли исло- 
ҳотлар ўтказиш га кириш илди. Хусусан, ер ресурсларидан самарали 
фойдаланиш там ойилларига алоҳида эътибор қаратилди. Чунки, ер 
ҳалқ хуж алигининг барча тарм оқлари тизимида асосий восита ва

---

манба ҳисобланади. Ш у боис у аҳоли ҳаёти, фаолияти ва фаровон- 
лигида биринчи д араж али аҳамият касб этади. Ш унинг учун ҳам 
республикада табиий ресурслардан, жумладан, ер ресурсларидан 
самарали фойдаланиш га катта эътибор берилмоқда Президентимиз- 
нинг И . Каримовнинг 2002 йил 14 феврал куни В азирлар М аҳ- 
камасининг йил якунига бағишланган маърузасида табиий ресурс­
лардан ер, сув, газ ва энергетика ресурсларидан самарали ф ой дал а­
ниш масалалари ҳам атроф лича муҳокама қилинди. Бу борада йўл 
қўйилаёгган хато-кам чиликлар кўрсатилиб ўтилди. 
Й иғилиш да, 
айниқса, қиш лоқ хўж алигидаги ислоҳотлар, хусусан, ер* ресурсла­
ридан самарали ва оқилона фойдаланиш тамойилларига алоҳида 
эътибор қаратилди, чунки ер тузиш , ердан фойдаланиш ва уни му- 
ҳоф аза қилиш , ер ресурсларини баҳолаш, салбий ж араёнларни ол- 
лини олиш ҳамда уларнинг оқибатларини бартараф этиш м асалала­
ри даврим изнинг энг долзарб муаммоларидандир .
>^збекистон Рсспубликасининг Ер фонди 44410,3 минг гек- 
тарни таш кил қилади. Ушбу ер майдонининг республика қишлоқ 
хуж алиги ишлаб чиқариш ида фойдаланиладиган қис.ми 25 млн. гек- 
тардан ош иқроқнн таш кил қилади. Ш ундан қиш лоқ хўж алигида 
интенсив ф ойдаланиладиган ерлар, яъни суғориладиган майдонлар 
ҳаммаси булиб 4,28 млн. гектарга тенг булиб, умумий ер фондининг
9 фоизини таш кил қилади.
Тупроқ хариталари ва тупроқ бонитировкасига тузатиш лар 
киритлш натиж алари шуни кўрсатдики, охирги йилларда ерларнинг 
сифат-ҳолати ёмонлаш ган, тупроқларнинг шўрланиши, ер ости сув­
ларининг сатҳи кўтарилиш и ж араёнлари давом этмовда, сув ва ш а­
мол эрозияси ривож ланмоқда.
Охирги ўн йилликда ерларнинг сифати анча ўзгарди. 1990 
йилга нисбатан вилоятларда - С амарқанд 10 балл (67-57), Ф арғона
10 балл (66-56), С урхондарё 8 балл (68-60), Навоий 7 балл (59-53), 
Н аманган 7 балл (66-59), Тошкент 7 балл (66-59), С ирдарё 4 балл 
(53-49) Ж и ззах 3 балл (53-50), Қ аш қадарё 3 балл (54-51) ва 
Қорақалпоғистон Республикасида 3 балл (44-41) гача камайган
Бонитет баллари 60 дан ортиқ булган энг қимматли ерлар 
майдони 10,4 фоизга камайди. Ўртачадан паст сифатли ерлар май­
дони мелиоратив ҳолатининг ёмонлашуви билан ҳам да 165 минг 
гектардан ортиқ майдон унумдорлиги паст ерларни ўэлаштириш ва 
қиш лоқ хўж али к оборотига ж алб этиш билан богливдир(Е р ресурс- 
лари қўмитаси маълумоти).
С угориладиган ерлар тупроқ шароити, механик таркиби, 
шурланиш дараж аси, гипснинг мавжудлиги, тошлоқлиги, эрозияга

---

мойиллигини ва бошқа хусусиятлари бўйича ф арқланади.
Ресмубликадаги ш ўрланган ерлар жами сугориладиган ерл ар­
нинг 64,4 фоизини таш кил этади, шу ҳисобда кучсиз ш ўрланган 
ерл ар 35,4 ф оиз, ўртача ш ўрланган 17,9 ф оиз ва кучли ш ўрланган 
ерлар 11,2 % ни таш кил қилади. 2000 йилга келиб кучсиэ ш ўрлан- 
ган тупроқлар майдони 1990 йилдагига қараганда 8,4 ф оизга, уртача 
ш ўрлапган майдонлар 22,1 ф оизга ва кучли ш ўрланган ерл ар май- 
донлари 
5,8 ф оизга 
ортган. 
Бугунги 
кунда 
республикамизда 
сугориладиган ерларнинг ярмидан кўпроғи таъмирлаб, мелиоратив 
ҳ о л ати н и "яхш илаш талаб этилади. Тупроқларнинг иккиламчи шўр- 
ланиш и келтириб чиқарадиган сабаб минераллаш ган сизот сувлари ­
нинг ер юзасига яқинлигидир. Суғориш сувларини катта меъёрда 
иш латилиш сизот сувлари сатҳининг кўтарилиш ига сабаб бўлмоқда. 
бугунги кунда грунт сувлари кам минерализациялаш ган майдон 1,5 
млн. гектарни, уртача минерализациялаш ган 0,7 млн. гектарни ва 
кучли 0,5 млн. гектарни таш кил этади.
Ерга механизм лар билан ишлов беришни чегараловчи ва ту­
прокларнинг унумдор қатлами ҳаж мини камайтирувчи салбий омил
- ернинг тош лоқлигидир. Охирги йилларда Наманган, Ф аргона, 
Н авоий ва бир қатор бошқа вилоятларда тош лоқли адир ерлар ўз- 
лаш тирилди, бу эса мазкур тоифадаги суғориладиган ерлар майдо- 
нининг 156,7 минг гектарга кўпайишига сабаб бўлди. Республика 
буйича гипслаш ган ерларнинг умумий майдони 291,5 минг гектарни 
таш кил қилади.
Тупроқларнинг унумдорлигига шамол ва сув эрозиялари катта 
таъсир кўрсатади. Республикадаги 26734 гектар қишлоқ хуж алиги 
ерларнинг 2700 гектари сув эрозиясига, 20478 гектари шамол эро ­
зиясига, 2005 гектари эса сув ва шамол эрозиясига учраган ерлар- 
дир.
Ер ресурсларининг ҳолати тўғрисидаги ҳисоботга асосан рес­
публикада 2002 йил 1 январ ҳолатига 80,3 минг гектар мелиоратив 
қурилиш ҳолатидаги ерлар мавжуд. Аксарият, вилоят ва туманларда 
мазкур ерларнинг мелиоратив ҳолатини яхш илаш бўйича чора- 
тадбирлар баж арилмасдан, аксинча самарадорлиги паст булган янги 
ерлар тупроқ ва сув шароитини ҳисобга олмаган ҳолда ўзлаш тирил- 
моқда .
Янги ўзлаш тирилган ерларда эса юқори ҳараж атлар эвазига 
кам ҳосил етиштирилаяпти. Бу эса хўж аликларнннг молиявий аҳво- 
лига салбий таъсир кўрсатмоқда. Ш унинг учун янги ерларни ўзлаш - 
тириш га аж ратилаётган 
маблагларни ерларнинг мелиоратив ҳола- 
тини язш илаш га ҳамда экишга яроқсиз ерларни қиш лоқ хуж алиги

---

оборотига киритиш учун йўналтирилса мақсадга мувофиқ бўлади.
Қиш лоқ хуж алиги ер турларнинг сифат ҳолати салбий агроме­
лиоратив сабабларга кўра кейинги 20-30 йилларда ёмонлаш япти. 
Ҳатто баъзи мавзеларда ўта ёмонлаш ган. Б у ер ҳолатининг ёмонла- 
шуви тупроқ шўрланиш и, зах қочириш ш охобчаларининг вақтида 
тозаланмаслиги натижасида ер ости сувларининг кўтарилиш ини 
келтириб чиқарган.
Салбий ҳолатларни бартараф этиш учун ҳозирги даврга келиб, 
деярли издан чиқиб кетган алмаш лаб экишни амалда жорий этиш, 
уруғчилик ва селекцияга катта эътибор қаратиш, экинларни ўғитлаш 
тизимини яхш илаш , илғор суғориш технологияларини қўллаш , ер­
ларга ишлов беришиинг замонавий услубларга эътиборни қаратиш, 
туироқ мелнорациясига ва механизациядан тўғри фойдаланиш ҳамда 
уларнинг самарадорлигини ошириш муҳим аҳамиятга эга. Қиш лоқ 
хўж алигида фойдаланиш дан қолган суғориладиган ерларни мелио­
ратив ҳолатини яхш илаш устида иш олиб борилиши зарур. Респуб­
ликада мавжуд зовурларни тозалаш режасига тўлиқ киритиш ва 
тозалашни таш кил этиш лозим.
Суғориладиган ерларнинг унумдорлигини ошириш, тиклаш ва 
сақлаб қолиш, ерлардан мақсадли ва самарали фойдаланиш бораси- 
да муайян иш лар амалга оширилмоқда.
Ер ресурсларидан фойдаланиш нинг аҳволини таҳлил қилиш , 
мавжуд камчилик ва муаммоларни аниқлаш , уларни бартараф этиш 
ва келгусида 2010 йилгача булган даврда ер ресурсларидан ф ой да­
ланиш самарадорлигини ошириш бўйича дастур концепцияси ишлаб 
чиқилди. Ж ум ладан, ердан фойдаланиш ни яхш илащ , ердан фойда- 
ланувчиларни 
иқтисодий 
рағбатлантириш 
механизмини 
ишлаб 
чиқиш , ер муносабатларини тартибга солиш бўйича такли ф лар иш ­
лаб чиқилмоқда.
«Тупроқ унумдорлиги тўғрисида»ги қонун лойиҳаси ишлаб 
чиқилди.
М инерал ўғитларнинг камёблигини ва нархи юқорилигини х и ­
собга олиб, маҳаллий бентопитлардан фойдаланиш йўллари ва 
уларнинг қиш лоқ хўж алик экинларига таъсири тўғрисидаги тавсия- 
лар ишлаб чиқилди.
Тупроқ-иқлим шароитига, 
ўсимлик талабига мос равишда 
сугориш мсъёрларига ва муддатларига риоя қилмаслик ҳам бир 
қатор салбий оқибатларга олиб келиш и кузатилм оқда.
Қ иш лоқ хўжалигининг асосий вазифаси-мамлакат табиий ре- 
сурслари потенциали бойликларидан энг юқори дараж ада фойдала- 
нишдир. Х алқ хўж алигининг бошқа соҳаларига қараганда қишлоқ

---

хуж алиги иқлим, тупроқ ва бош қа табиий ш ароитларга кўпроқ 
боғлиқ. 
Ш унинг учун регионлардаги қиш лоқ хўж алик ишлаб 
чиқариш ини тавсифловчи иқтисодий потенциалларни баҳоловчи бош 
мезон-ерларни табиий - қиш лоқ хўж али к районлаш тириш , ёки ту­
п рок сифати ва қиш лоқ хўж алик экинлари агробиологик -алаблари- 
ни ҳисобга олган ҳолда ишлаб чиқариш ҳудудларига табақалаш ган 
усулда ёндошиш ҳисобланади.
Тупроқ унумдорлигини тиклаш ва ошириш учун алмаш лаб 
экиш тизим лари ўзгартирилмаса галла, пахта ва бошқа экинлар 
ҳосилдорлигининг пасайиши ҳолатлари давом этаверади. Бундай 
салбий ҳолатларни мавж удлиги Республика сугориладиган ту- 
п роқлари уртача балл-бонитетининг кейинги 15-20 йил ичида 60 дан 
55 гача, айрим вилоятларда ундан кўпроқ тушиб кетганлигини тас- 
д щ л а й д и .
М ўътадил 
алмаш лаб 
экишни 
ж орий 
этиш 
йўли 
билан 
сугориладиган тупроқлар сифатини яхш илаш , ҳозирда мавж уд кўп 
сонли майда маҳсулот ишлаб чиқарувчилар шароитида ечими қийин- 
роқ муаммолардан ҳисобланади. Б у масалани ечиш учун ф ерм ер 
хўж али клари ерларни алмаш лаб экиш далалари ва йирик майдон­
л ар (м ассивлар) катталигача кенгайтириш масаласини кўриб чиқиш 
мақсадга мувофиқдир.
Ҳозирги ш ароитда тупроқ унумдорлигини ошириш тадбирлари- 
дан бири, вилоятлар миқёсида такли ф этилаётган экин майдонлари- 
нинг табақалаш тириб жойлаш тириш структурасидир. Бу структура­
ни ишлаб чиқилиш ида табиий-қиш лоқ хўж алик районлаш тириш , 
бонитет гурухлари (класслари) бўйича ерлар сифатини баҳолаш ва 
турли тупроқ иқлим ш ароитлари учун алмаш лаб экишни принципи- 
ал схемалари асос булиб хизмат қилади.
К елгусида юқоридаги каби кам чиликларга йўл қўймаслик 
мақсадида ер ресурсларидан самарали ва мақсадли ф ойдаланиш
борасида давлат назоратини олиб бориш билан бир қаторда, ж ой­
ларда тушунтириш иш ларини ҳам олиб бориш муҳим аҳамият касб 
этади.
Қнш лоқ хўж алигида ислоҳотларни ўтказиш бевосита ер ресурс- 
лари, уларнинг экологик мелиоратив ҳолати, бир сўз билан айтганда 
тупроқлар унумдорлиги дараж аси билан бевосита боглиқ. республи­
камиз қиш лоқ хўж алигида интенсив фойдаланиладиган ерлар уму­
мий ер майдонининг 10 фоиздан камроғини ташкил этадиган 
сугориладиган ерлардир.
М азкур ерлар ю ртимизнинг икки минтақаси, яъни-саҳро ва тог 
олди 
миитақаларида 
жойлаш ган булиб, 
ўзларининг экологик-

---

мелиоратив ҳолати, механик таркиби каби хусусиятлари, умумий 
унумдорлик дараж аси билан бир-бирларидан ф аркланади. У ларнинг 
унумдорлик дараж аси қиёсий белгилайдиган кўрсаткич-балл бони- 
тетлари ҳисобланади. Суғориладиган ерларни унумдорлик д араж а­
сига қараб ўн синф ёки беш гуруҳга бириктириш мумкин.
Бириинчи гуруҳ балл бонитети 0 дан 20 баллгача эга булган 
ерларни ўз ичига олади. У ларнинг умумий майдони 9567 га ни таш ­
кил 
этади. 
Бу 
ерлар 
тубдан 
мелиорация 
қилинмаса 
ишлаб 
чиқариш га яроқсиздир.
И ккинчи гуруҳ ерлари 21-40 баллга эга. У лар умумий майдон­
нинг 23,1 фоизини таш кил этади. Бу ерлар шўрланган тупроқларни 
ўз ичига олади.
Учинчи гуруҳ ерлари 41-60 баллга эга. У лар умумий майдон­
нинг 43 фоизини таш кил этади.
Тўртинчи гуруҳ ерлари 61-80 баллга эга бўлиб, умумий май­
доннинг 26,1 ф оизини таш кил этади.
Бешинчи гуруҳ ерлари 81-100 баллга эга бўлиб, улар умумий 
майдоннинг 2,9 фоизини таш кил этади. Бу рақамларни агар 1989 
йилдаги билан солиш тирсак, тупроқ унумдорлиги кейинги ун йилда 
сезиларли пасайганини кўриш мумкин. Ш у даврда сифати ўрта ва 
ўртадан паст ерлар майдони 14,0 фоизга кўпайди.
Бу салбий ҳолнинг асосий сабабларидан бири, энг аввало, 
суғориладиган туироқлар мелиоратив ҳолатининг ёмонлашишидир. 
Кейинги йигирма йил давомида шўрланган ерлар миқдори 850 минг 
гектарга кўпайди ва умумий майдони 2 млн.гектардан ошди, бу 
сугориладиган ерларнинг ярми демакдир. Т узлар тўпланиш и ва 
ерларнинг ш ўрланиш и чўл минтақаси ва оч тусли бўз тупроқлар 
поясида, яъни Қорақалпоғистон Республикаси, Хоразм, Бухоро, 
Сирдарё вилояларида Қ аш қадарё, Сурхондарё, Навоий, Самарканд, 
Ф аргона вилоятларининг бир қисмида кучайиб кетган. Бундан 
таш қари гипсли тупроқларнинг ўзлаш тирилиш и ерларнинг чўкиши- 
га ва тезда қиш лоқ хўж али к оборогидан чиқиб кетишига сабаб бўл- 
м оқда.
'Гупроқларнинг иккиламчи шўрланишини келтириб чиқарадиган 
сабаб-минерализациялаш ган 
сизот 
сувларининг 
ер 
юзасига 
яқиплпгидир. Сугориш сувларини катта мейъёрда ишлатилиши си­
зот сувлари сагҳининг кўтарилиш ига сабаб бўлди. Бугунги кунда 
сизот сувлари кам минерализациялаш ган (1,3 г / л ) майдон 1,5 млн. 
гектарни, ўртача минерализациялаш ган (3-5 г / л ) - 0,7 млн. гектар­
ни ва кучли минерализациялаш ган (> 5 г / л ) - 0,5 млн. гектарни 
таш кил этади.

---

И ккилам чи ш ўрланиш ж араёнлари ривож ланган ерларда ту­
прок сингдириш комплексида ҳам жиддий ўзгариш лар рўй бер- 
моқда, яъни сингдирилган катионлар таркибида M g++ ва Na++ кати- 
онларининг С а ++- дан кўп бўлган ҳоллар тез-тез учрамоқда. бу ҳол 
сингдирилган катионлар таркибидаги С а++-ни, M g++ ва Ма+* - га 
алмаш иниш ж араёни юз бераётганлигини кўрсатади. Na++ -н и н г 
миқдори эса кўп ҳолларда тупроқларнинг ш ўртобланиш дараж асига 
яқнн ёки ш ўртобланиш дараж асидадир. О қибатда тупроқларнинг 
зичланиш и ортиб, сув ўтказувчанлиги пасаймоқда. тупроқ сингди­
риш ком плексида M gH+ ва Na + миқдорининг кўпайиши ҳаж м 
огирлигининг ортишига, ф ильтрация коэффициентининг камайиш и­
га олиб келмоқда. бу ж араёнларнинг ривож ланиш ида, биринчидан 
грунт сувлари сатҳининг кўтарилиш и ва уларнинг минерализация 
д араж аси ортиши билан бир қаторда С а++нинг гипс ҳолига ўгиб чў- 
киш ини, иккинчидан, қишлоқ хўж алик экинлари ҳосили билан гуп- 
роқлардан олиб чиқилаётган Са++нинг қайтарилмаслигини асосий 
сабаблардан деб кўрсатиш мумкин.
Т уп роқларн и нг унумдорлигига шамол ва сув эрозиялари катта 
таъсир кўрсатмоқда. бугунги кунда 2 млн. гектардан ош иқроқ ер 
деф ляц и яга учраган. 0,5 млн. гектар ерда ирригация эрозияси юз 
бериш хавф и бор. Бундай ерлар тог олдида жойлаш ган вилоятлар, 
айииқса, Ф арғон а водийси адирларида кўплаб учрайди. Эрозия 
натижасида гектаридан 0,5-0,8 тонна гумус, 100-120 кг азот, 75-100 
кг ф осф ор ювиб олиб кетилиши мумкин.
Республика тупроқларининиг асосий қисми ҳар хил пестицид­
лар заҳарли кимёвий моддаларнинг қолдиқлари билан турли д а р а ­
ж ада иф лосланган. У лар етиштирилаётган қиш лоқ хўж алик маҳсу- 
лотларининг сифатини ёмонлаш гирилиш и билан бир қаторда ф о й ­
дали тупроқ микроорганизмларининг ф аолиятига ҳам салбий таъсир 
кўрсатади.
Ўзбекистон тупроқларида макроструктура кам, лекин улар куч­
ли м икроструктурага эга. Лекин, резина ғилдираклари тракторларда 
бир неча бор ишлов бериш натижасида зичлиги, айпиқса, ҳайдов 
ости қатламиннпг кескин зичлаш уви кузатилм оқда. бу ҳол уз навба­
тида тупроқ унумдорлигининг асосий кўрсаткичларидан бири сув ва 
ҳаво реж им ларининг бузилишига олиб келади.
Сугориладиган тупроқларда гумус моддасининг камайиб кети­
ши кузатилмоқда. О зиқа элементларининг асосий қисми ўсимлик 
биомассаси билап гупроқдан олиб чиқилиб кетмоқда ва тупроқга 
қайтиб тушадиган ёки сунъий ўғит сифатида бериладиган миқдори 
сезиларли 
дараж ада 
кам, 
демак, 
деҳқончиликнинг 
асосий

---

қонуниятларидан бири-ерга «қайтариш » қонуни бузилган. Натиж ада 
сугориладиган ерлар камбалағаллаш иб кетган, уларнинг физикавий- 
кимёвий хусусиятлари ёмонлаш ган. Ш уни таъкидлаш лозимки, бун­
га алмаш лаб экишга эътиборсизлик ҳам сабаб булади.
Унумдор ерларни хўж алик ички қурилиш и ва томорқа учун 
аж ратиш , кам унумдор ерларни қиш лоқ хўж али к оборотига қўшиш, 
тупроқ унумдорлигини сақлаш ва қайта ишлаб чиқиш чора- 
тадбирларини бажарилмас.лик, органик ўғитлар, компостлар тайёр- 
.чашга эътибор камайганлигини ҳам суғориладиган тупроқлар унум­
дорлигини пасайтирувчи омил лар қаторига қўшиш мумкин.
Тупроқнинг унумдорлигини кўп ж иҳатдан белгиловчи органик 
модда - гумусдир. Ш уни таъкидлаш керакки, тупроқ унумдорлиги- 
да гумуснипг умумий заҳираси эмас, балки янги ф аол органик 
қисми заҳираси кўп бўлсада, у ф аол эмас. Тупроқ унумдорлигини 
ошириш учун, тупровда доимий тушиб турадиган янги органик мод­
далар зарур.
Т упроқлар унумдорлигини ҳар томонлама ошириб бориш маса- 
ласпни ечмоқлик ф ақат уларнинг табиий ресурсларини ишга со- 
лм оқликка асосланган бўлмасдан, балки уларнинг сарф бўлиб кет­
ган қисмнни қайтариш ва тўлдириш , шу билан бирга агроэкосисте- 
маларнинг қўш имча энергия резервларига ва фотосинтезнинг юқори 
маҳс.улдорлиги ш артларини қондирмоқликка (биринчи навбатда 
карбонат ангидрид газига бўлган талабни қондирм оқликка) асослан- 
гаи булиши керак.
Агроэкосистемаларда энергетик балансни, моддалар балансини 
мусбат кўрсаткичга кўтариш учун ёки мўътадиллаштириш учун ту ­
прокда органик модда йиғилиш ини кўпайтириш зарур.
Ҳозирги шароитда деҳқончиликни минерал ўғитларсиз тасаввур 
қилиб бўлм айди-улар юқори ҳосил олишнинг муҳим омили. Энг 
яхш и тупроқлардан бири бўлган бўз-воҳа тупроқларининг табиий 
унумдорлиги гўзадан гектарига 
12-15 центнер ҳосил 
олишни 
таъминлайди, холос. Ш унинг учун тупроқ унумдорлигини ошириш 
учун минерал ва органик ўғитларнн биргаликда ишлатиш катта аҳа- 
мият касб этади.
Лекин бугунги кунда минерал угитларнинг таннархи ошиши, 
етишмаслиги уларнинг ўрнини боса оладиган маъданларни қидириб 
топишни ва қўллаш ни тақозо этади. Ўзбекистонда табиий маъданлар 
(бентонит, глауканит, бентонитсимон лойлар, ф осф оритлар, дарё, 
кул ва сув омборлари ётқизиқлари ва ҳоказолар) заҳираси мавлеуд. 
Агар минерал ўгитлар билан асосан айрим элементлар (азот, ф о с ­
ф ор, кали й ) тупроққа тушеа, юқоридаги табиий маъданлар тарки-

---

бида 
турли-туман 
микроэлементлар 
ҳам 
мавжуд. 
У лар 
ту ­
прокларнинг 
таркиби, 
хосса 
хусусиятларини 
ҳисобга 
олиб, 
қўлланилганда тупроқ унумдорлигига ижобий таъсир кўрсатади.
Қ уруқ ва ўта қуруқ ўлкаларда, ж ум ладан, бизнинг республика- 
мизда тупроқ унумдорлигини белгиловчи омиллардан бири сугориш 
масаласидир. Ш унинг учун сугориш нормалари, даврлари ҳар бир 
тупроқ-иқлим минтақасида қатъий равиш да тупроқларнинг хосса 
хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда амалга оширилиши лозим.
Республикада суғоришда яроқли, унумдорлиги нисбатан юқори 
бў.тган тупроқлар (типик ва оч тусли бўз ўтлоқи) нинг деярли ҳам- 
ммаси ўзлаш тирилиб бўлинган. Кейинги йилларда ўзлаш тирилган 
ва яқин й илларда ўзлаш тирилиш и мумкин бўлган тупроқлар- 
унумдорлиги паст, ш урланган, гипсли, тош лоқли қийин ўзлаш тири- 
ладиган тупроқлар категориясига мансубдир. У ларни ўзлаш тириш
ж уда мукаммал, ҳар томонлама чуқур ўйлаб амалга ошилиши л о ­
зим.
Тупроқ унумдорлигини сақлаш ва оширишнинг асосий омилла- 
ридан бири - қиш лоқ хўж алик экинларини тупроқларнинг экологик- 
мелиоратив ш ароитини, унинг хосса-хусусиятларини ҳамда та- 
бақалаш тириб ж ойлаш тириш дир.
Ю қоридаги вазиф аларни бажариш , энг аввало, Республикада 
ер мониторингини амалга оширишни ва Ер кадастри тизими ҳамда 
унинг асосини таш кил этадиган тупроқлар бонитировкаси (си ф ат 
баҳоси) асосида олиб борилишини тақозо этади.
В азирлар М аҳкамасининг 1998 йил 26 декабрдаги 539 - сон ли 
«Қ нш лоқ хўж алиги товар ишлаб чиқарувчилари учун ягона ер со- 
лиғининг муваққат базавий ставкаларини тасдиқлаш тўғрисида»ги 
қарорига 
асосан 
республикамизнинг 
102 
та 
туманидаги 
суғориладиган ерларда тупроқ хариталарига тузатиш киритиш , ту ­
прокларнинг балл бонитетларини аниқлаш ишлари якунланиб рес­
публикамизнинг барча вилоятларида ерларнинг тупроқ бонитет кўр- 
саткичлари, меъёрий баҳолаш хуж ж атлари ва хўж алик тупрок ха- 
риталари алоҳида тўплам қилиниб, мазкур хуж ж атлардан ф ой дала­
ниш буйича тавсияномалар билан биргаликда вилоят, туман ва хў- 
ж али кларга етказилди. Худди шундай иш лар республикамиз лалм и­
кор ерлари учун ҳам бажарилди.
Ҳозирга келиб ресиубликадаги шурланган ерлар жами сугори­
ладиган ерларнинг 65,9 фоизини, шу ҳисобда кучсиз ш ўрланган ер­
лар 33,9 ф оиз, ўртача шўрланган 19,4 фоизини, шу ҳисобда кучсиз 
ш урланган ерлар 12,6 фоизни таш кил қилади.
Қорақалпогистон республикасининг ҳамма ерлари Бухоро, Хо-

---

разм вилоятларининг барча туманлари Ж и ззах вилоятининг (Б а х ­
мал, Ғаллаорол, қисман Ж и ззах ва Зомин туманларидан таш қари) 
ва С ирдарё вилоятининг ҳамма туманлари (Х овосдан таш қари) 
ҳам да Андижон вилоятининг Балиқчи, Бўз, У лугнор туманлари, 
Қ аш қадарё вилоятининг Косон, Усмон Ю супов, Касби, Нишон, 
Баҳористон, М уборак ва қисман Қ арш и туманлари, Навоий вилоя­
тининг К онимех, Хатирчи, Навоий, Қ изилтепа туманлари, Наманган 
вилоятининг М ингбулоқ ту мани, С ам арканд вилоятининг Ж омбой, 
О қдарё, Гўзалкент, Пахтачи қисман Пастдарғом ва С амарканд ту­
манлари, С урхондарё вилоятининг Ангор, Ж арқўргон, Қ изириқ, 
Термиз, Ш еробод, М узработ ва қисман Қумқургон туманлари, Тош ­
кент вилоятининг Чиноз, Б ўка ва Бскобод туманларининг бир 
қисми, Ф аргон а вилоятининг О лтиариқ, Охунбобоев, Боғдод, Бу- 
вайда, Ёзёвон, Д анғара, Ф у р қ ат ва қисман Ўзбекистон туманлари 
ерлари турли хил дараж ада ш ўрланган.
2001 йилга келиб кучсиз ш ўрланган тупроқлар майдони 1990 
йилдагига қараганда 6,9 фоизга, ўртача ш ўрланган ерлар майдони 
3,6 ф оизга ва кучли ш ўрланган ерлар майдони 291,5 минг гектарни 
таш кил қилади.
Гипслашган 
тупроклар 
Қ орақалпоғистон 
Республикасининг 
Қ ўнғирот туманида, Бухоро вилоятининг Пешку, Қоровулбозор ва 
Ж ондор тум анларида, Ж и ззах вилоятининг Заф аробод ва Зарбдор 
туманларида, 
Қ аш қадарё 
вилоятининг 
Нишон, 
М уборак 
ва 
У .Ю супов туманларида Навоий вилоятининг Навоий, Конимех ва 
Хатирчи туманларида, С урхондарё вилоятининг М узробод ва Ангор 
туманларида, С ирдарё вилоятининг Мехнатобод ва Ховос туманла­
рида, Ф арғон а вилоятининг Ёзёвон ва Охунбобоев номли тум анла­
рида, Хоразм вилоятининг Хазорасп туманида кўп учрайди.
Тупрокларнинг унумдорлигига шамол ва сув эрозиялари катта 
таъсир кўрсатади.
Бугунги кунда 2 млн. гектардан ортиқроқ ерлар деф л яц и яга 
учраган бўлиб, жумладан 0,7 м лн.гектар ер майдони кучли д еф л я ­
цияга учраган, 0,5 млн.гектар ерда ирригация эрозияси юз бериш 
хавф и бор. Бундай ерлар тоғ олдида жойлаш ган ҳудудларда кўплаб 
учрайди.
Кейинги йилларда тупроқ-иқлим ш ароитига, ўсимлик талабига 
мос равиш да суғориш нормаларига ва муддатларига риоя қилмаслик 
ҳам бир қатор салбий оқибатларга олиб келиши кузатилмоқда.
Р езина ғилдиракли тракторларда бир неча бор ишлов бериш 
натиж асида тупрокларнинг зичлиги ортиши, айниқса, ҳайдов ости 
Катламппинг кескин зичлаш уви кузатилмоқда. Бу ҳол тупроқлар сув

---

ва ҳаво реж имларининг бузилишига олиб келм овда.
Тупроқ органик моддаси унинг энг ф аол қисми булиб, унум- 
дорлигининг асосий кўрсаткичи ҳисобланади. Тупроқнинг унумдор­
лигини белгилашда унинг гумус миқдорини турли тупроқларда 
тарқалиш и ва сугориладиган деҳқончиликда ўзгариш ини билиш 
муҳим аҳамиятга эга.
Ўзбекистон Пахтачилик илмий-тадқиқот институтининг О ққо- 
воқ таж риба хўж алигидаги ҳадимдан сугориладиган типик бўз туп- 
роқларда олиб борилган кўп йиллик таж риба маълумотларига кўра 
узоқ муддат ф ақат ғўза экилиб минерал ўгитлар қўллани-лганда 
тупровда гумус миқдорининг камайиши ( 1 / 4 қисм ига) органик ўгит 
қўлланилганда, ҳатто минерал ўғитларсиз, унинг миқдори сезиларли 
ортиши ва ууэа-беда алмаш лаб экилиб минерал ўғитлар қўллани- 
лганда ҳам гумусни ортиши кузатилди.
Ў зП И Т И Андижон ф илиалида қадимдан сугориладиган оч тус­
ли бўз тупроқларда 18 йил давомида ўғит қўлланилм аган пахта мо- 
нокултурали вариантда 19 фоизни, пахта - беда алмаш лаб экилган- 
д а 24 фоизни, ўғитлар қўлланилиб пахта - беда алмаш илиб экил- 
ганда 9 фоизни таш кил этган.
Ф аргона ф илиалидаги қадимдан сугориладиган ўтлоқи - соз 
тупроқларда 20 йил орасида ўгитсиз вариантда гумусни камайиш и 
35 фоизни, минерал ўғитлар қўлланилм аганда 11 фоизни, пахта -
беда алмаш лаб экилганда 9 фоизни таш кил этган.
Бухоро ф илиалидаги саҳро ўтлоқи гупроқларида 23 йил даво­
мида ўғитсиз монокултурадаги гумусни камайиш и 42 фоизни, мине­
рал ўғитлар қўлланилганда 27,6 ф оизни таш кил этган. Ю қорида 
келтирилган маълумотлар асосида шундай хулосага келиш мумкин:
Ҳар қайси суғориладиган тупроқ типии учун, қўлланиладиган 
агротехникага боғлиқ ҳолда, тупроқ гумуси миқдорига кўра маълум 
мувозанат ҳолат характерлидир. Суғориладиган типик бўз ту- 
п роқлар учун бу кўрсаткич 1,1-1,4 ф оиз, мунтазам органик ўғитлар 
ўртача қўлланилганда 1,7-1,9 фоиз, юқори миқдорда қўлланиб бо­
рилса 4 ф оизга етиши мумкин.
У зоқ муддат пахта экилиб минерал ўқитларгина қўлланилганда 
суғориладиган оч тусли ўтлоқи ва бўз - ўтлоқи тупроқлар учун 0,9-
1,1 фоиз, саҳро мннтақаси ўтлоқи тупроқлари учун 0,8-0,9 ф оиз 
бўлганда нисбатан стабил ҳолатнда бўлади. Демак, пахта момокул- 
тураси суғориладиган типик бўз тупроқларда, оч тусли бўз туп ­
роклар ва са-ҳро минтақаси ўтлоқи тупроқларида гумусни миқдо- 
рини камайишига ва у ни нисбатан кичик д араж ада стабиллаш иш ига 
олиб келади. П ахта - беда алмаш лаб экилиш и тупроқларда гумус

---

олиб келади. П ахта - беда алмаш лаб экилиш и тунроқларда гумус 
миқдорини сақлаб туриш имконини беради, лекин уни оширмайди, 
демак тупроқ унумдорлиги маълум д араж ада сақлаб туриш имкони­
ни беради.
Алмашлаб экиш тизимида етарли миқдорда органик ўғитлар 
қўлланилганда тупроқ гумуси миқдори ортади, ш унингдек гумус ли 
ҳолати ҳамда унумдорлиги яхш иланади, барча сугориладиган ту- 
проқлар гумусли ҳолатини яхш илаш ва унумдорлигини ошириш 
ш ароитлари пахта - беда алмаш лаб экиш тизимида минерал ва о р ­
ганик ўгитлар қўлланилиб борилганда яратилади.
М аълумки барча қиш лоқ хўж али к экинлари тупроқлардан энг 
кўп миқдорда асосан 3 та элементни - азот, ф осф ор ва калийни 
олиб чиқиб кетади. Булардан , ф осф ор ва калий асосан тупроқнинг 
минерал қисмида, уларнинг заҳираси азотга нисбатан бир қанча кўп 
ҳисобланади. Л екин, кўпгина сугориладиган тупроқларда бу эл е­
ментларнинг ҳам ўсимлик ф ой далан а оладиган - минерал қисми 
меъёридан паст дараж ада.
Ғўза ўсимлигини 10 центнер пахта ҳосили бериши учун унга 50 
кг азот, 55-60 кг калий ва 15-20 кг ф осф ор керак бўлади.
Агарда ҳар гектар ердан 30 центнердан пахта хомашёси олиш 
реж алаш тирилса, унда ғўзага 150 кг азот, 165-180 кг калий ва 45-60 
кг ф осф ор озуқаси кераклиги туш унарлидир.
Ҳозирги кунда тупроққа керакли миқдорда азот, ф осф ор, к а ­
лий, кальций, магний олтингугурт ва микроэлементларни қайтариб 
туриш да қуйидаги имкониятлардан фойдаланиш керак.
Б улар-қорам оллар, қўй-эчки, парран далар гўнги, ш аҳар, қиш- 
лоқлардаги чиқиндилар, ари қлар, сув омборларида тўпланиб қолган 
катга ҳаж мдаги чучук сув лойқалари, маҳаллий чувалчанглар ёрд а­
мида ўсимлик қолдиқларидан олинаётган биоўғитлардир.
Ш унингдек, С урхондарё вилоятидаги мавж уд ф осф оритлар 
макро-ва микроэлементларга бой бентонит лойи, тоғ ва кимё ишлаб 
чиқариш завод-ф абрикаларинииг қолдиқлари, донли ўсимликлар 
сомони, дарахт барглари, қипиқлар ҳам киради.
Ўсимлик озиқланиш и учун зарур бўлган озиқа моддаларини 
мана шу ноанъанавий ўғитсимон моддалар ўзида сақлайди. М аса­
лан, 10 тонна қорамол гўнгида 50 кг азот, 17 кг ф осф ор, 30 кг к а­
лий бўлади. П арранда гўнги озпқа элементларига жуда бой ҳисоб- 
ланади. А риқлардаги ва сув омборларидаги чучук сув лойқалари 
ҳам ерни унумдорлигини оширади. Унинг 10 тоннасида 600 кг дан 3 
тоннагача чиринди, 100 кг дан ортиқ азот, 30-40 кг ф осф ор ва 50 кг 
дан кўпроқ калий мавж уд.

---

Д онли ўсимликлар сомонини ҳам ерга ўғит сифатида солиш 
мумкин. 10 тонна сомонда 50 кг азот, 20 кг ф осф ор ва 90 кг калий 
борлиги аниқланган. Д арахт қипиқлари ҳам кўп миқдорда азиқа 
элементларини сақлайди. 10 тонна қипиқда 20 кг азот, 30 кг ф осф ор 
ва 74 кг калий бор. Ю қорида санаб ўтилган органик масалалар ту­
провда тушгандан кейин ундаги озиқа элементлари ўсимлик олади- 
ган бирикмаган ўтади. Ш у ж араёнда тупроқ ҳам чиринди, ҳам озиқа 
элементларига, атмосфера эса ўсимлик учун керакли карбонат ан­
гидрид гази билан бойийди.
Ю қорида келтирилган лардан таш қари, 
органик формадаги 
ўғитлар ёрдамида ҳар хил қолдиқларни чириндига бой компостга 
айлантириб ўғитсимон массанинг миқдорини ҳам кўпайтириш осон. 
М асалан, С урхондарё вилоятидаги ф осф орит ва бентонит минерал - 
ларидан гўнг билан компост тайёрланса, улар таркибидаги элемент 
бирикм алари сувда эрийдиган шаклга ўтади.
Худди шундай тоғ-руда конлари қолдиқлари ҳам компост ф о р ­
масига ўтказилса озиқа элементлар тури ва миқдори ортади. Бундан 
таш қари ҳар бир хўж аликда маҳаллий чувалчанглар ёрдамида 
ўсимлик барглари, похол ва гўнгдан ҳам биоўғит тайёрлаш мумкин. 
Биоўғит ўзининг таркибида 10-20 фоизгача чиринди, 0,5 фоиздан 
кўпроқ азот бирикмалари, 0,3 фоизгача ф осф ор ва 0,4 фоизгача 
калий сақлайди. Ш унингдек биоўгит ўз таркибида ўсимликлар учун 
ф ойдали ферментлар, витаминлар ва бошка ўстирувчи моддаларни 
ҳам сақлайди.
Ярим меъёрий минерал ўгитлар ва қолган ярмини ўғитсимон 
масса билан ўсимлик озиқлантирилса, етиштирилган ҳосил таннархи 
анча арзон бўлади, сифати яхш иланади. М уҳими, деҳқон ёнига 
қоладиган даромад кўпаяди.
Ерлардан фойдаланиш , унумдорлигини оширишнинг асосий во- 
ситаларидан бири, қиш лоқ хўж алиги экинлари экиладиган майдон- 
ларнинг схемасини яхш илаш дир.
Ғалла мустақиллиги борасида давлат сиёсатини амалга ошириш, 
ғалла экинлари, майдонларини оширишни талаб қилади. К узги бо- 
шоқли дон экинларини ж ойлаш тириш да бир майдонга 2 маротаба 
дон экилиш ига йўл қўймаслигимиз керак. Ш унингдек, бошоқли дон 
экинларидан бўшаган майдонлардаги экин пояларини ёқиб юбори- 
лиш ини қатъиян маън қилиш имиз зарур. Т аҳли ллар шуни кўрсата- 
дики, бир майдонга суруикасига 2 йил ва ундан сусаяди. Бош оқли 
дон пояларини ёқиб юборилиши натижасида тупроқнинг унумдор 
қатламидаги микроорганизмларнинг нобуд бўлиши тупроқ унумдор­
лигини пасайишига олиб келади.

---

Р есп у б л и к ам и зд а ян ги ер л ар н и ў зл аш ти р и ш д а м ел и о р а- 
ц и я н и н г р о л и ж у д а кагтад и р . Я нги ер л ар н и ў зл аш -ти р и л и ш и
эва зи га су ғо р и л ад и ган м ай д он лар 2 6 6 9 ,4 (1 9 4 0 й .) м инг гек тар - 
д ан 428 0,6 (2001 й .) м инг гек таргач а к ў п ай ги р и л д и Б у ер л ар н и
сув би лан таъ м и н л аш учун 34 та сув ом бори, 180 м инг км. хў - 
ж а л и к л а р а р о к а н а л л а р , 230 м инг км . х ў ж а л и к к а н а л л а р и , 92 т а 
ги д р о тех н и к и н ш о атл ар , ерн и қ у л а й м ели ор ати в ҳ о л ати н и
таъ м и н л аш учун 120 м инг км. к о л л е к го р -зо в у р т ар м о қ -л ар и
қ у р и л ган ва у л ар д ан ф о й д ал ан и ш й ў л га к уй и лган .
СУГОРИЛАДИГАН ТУПРОКЛАР УНУМДОРЛИГИНИ САҚЛАШ, 
ҚАЙТА ТИКЛАШ ВА ОШИРИШГА ОИД ТАВСИЯЛАР
Ҳозирги кунда қиш лоқ хўж алигида ф ойдаланилаётган ерлари- 
мизнинг мелиоратив- экологик холати талаб дараж асида бўлмаган- 
лиги туф айли уларнинг самарали унумдорлиги юқори эмас. Й ил- 
дан- йилга 
сугориладиган ерларда ш ўрланиш , эрозия, д еф л яц и я 
ж араёнларининг кучайиш и кузатилмокда. Бунинг объектив ва субъ- 
ектив сабаблари бор. Л екин ҳамма ж ойда ҳам шундай дейиш и хаго. 
И лму фаннинг асосли тавсияларига, минглаб йиллик деҳқончилик 
таж рибаларига 
гаяниб ишлаётган дехкон, ферм ер, ш иркат хўж а- 
ликларида тупроқ унумдорлиги камаймасдан, балки ошганлиги ку- 
затилмокда.
Ш унинг учун қиш лоқ хуж алиги ишлаб чикариш ида ер тузиш ни 
тўгри ва мукаммал таш кил эгмок зарур. Бунда деталлаш ган тупроқ 
хариталари, тупроқнинг кимёвий, ф изикавий, агрономик ҳоссалари 
буйича харитаграмма ва илмий хуж ж атлар асос бўлади. Бу хуж - 
жат.тар асосида эқиладиган экинлар нисбати, уларни танлаб олиш , 
жойлаш тириш , алмаш лаб экиш , эрозияга ва деф ляц и яга қарши 
қўлланиладиган тадбирлар, мелиорация ва агротехник услублар,

---

ўғитларнинг 
меъёри ва таркиби, ҳосилни ошириш истиқболлари 
белгиланади. Б у тадбирларнинг ҳаммаси тупроқ унумдорлигини 
оширишга каратилган бўлиши ҳамда қиш лоқ хўж алиги ишлаб 
чиқариш ини чикиндисиз, атроф-муҳитни ифлослантирмайдиган эко­
логик тоза технологияларга асосланиш и керак.
Б ундан таш қари қиш лоқ хўж алигида агрокимёвий хизм ат кўр- 
сатишни 
марказлаш ган 
асосда 
йўлга 
қўйиш 
лозим. 
Б у 
ту- 
проқларнинг самарали унумдорлигини оширишда ва саклаш да жуда 
ҳам зарурдир. Тупроқ шароитига ва ўсимликлар талабига қараб 
табақалаш тирилган 
ҳолда 
минерал, 
органик 
ва 
ноанъанавий 
ўғитларни қўллаш , суғориладиган ва лалми тупроқларни экологик 
ҳолатини соғломлаштириш ва унумдорлигини оширишга хизмат 
қилади. Ривож ланаётган ж амиятнинг бозор иқтисодиёти ислоҳотла- 
рини амалга оширишда деҳкон, ф ерм ер ва иж арачилар учун, яъни 
суғориладиган ерлардан узоқ муддатда фойдаланувчилар учун ту- 
проқ-бонитировка, мелиоратив хариталари ва агрокимёвий харита- 
граммаларини катта ва детал ўлчам ларда ҳар 5 йилликда янгилаш
мақсадга мувофиқдир. Бу ана шу ердан фойдаланувчилар ф аолия- 
тини, ҳосилдорлик меъёрини ва ерларнинг ҳолатини доимий назорат 
килиш имконини яратиш га замин бўлади.
Тупроқ унумдорлигини сақлаш ва уни муҳозафа қилиш да 
mv
- 
ҳим тадбирлардан бири тупроқларни паспортизация ва сертиф и ка­
ция қилиш ни таш кил этиш дир. Бу қиш лоқ хўж алик экинлари ҳо- 
силдорлигини оширишга тупроқ унумдорлигини сақлаб қолиш га ва 
ўсимликлардан экологик тоза маҳсулот олишга тупроқларда кечаёт- 
ган салбий ёки ижобий ж араёнларни назорат қилиш га хизмат 
қилади ва ердан ф ойдаланувчилар фаолиятини назорат қилиш , за­
рур чора-тадбирларнн амалга ош ириш имконини яратади.
Ўрта арид ўлкаларда, ж ум ладан бизнинг республикамизда ту- 
проқ унумдорлигини белгиловчи омиллардан бири суғориш муаммо- 
сидир. Сувнинг умумий етишмаслигига қарамасдан, кўп ж ойларда 
суғориш нормалари жуда юқори. Ғўэа қаторларига бир неча кун 
давомида кўп мивдорда сув қуйилади, суғориш оралигидаги давр 
узайтирилади. Сув жуда куп сарф ланади ва худди шу вактда ўсим- 
ликка намлик- етишмайди. Бундан таш қари, катта миқдордаги сув 
тупроқ таркибидаги гумус ва озиқа элементларининг ювилиб кети ­
шига сабаб булади. Ш унинг учун суғориш меъёрлари, д аврлари ҳар 
бир тупроқ-иқлим минтақасида қатьий равиш да тупроқларнинг 
ҳосса ва хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда амалга ош ирилиш и 
лозим.

---

Ҳ озирги кунда мелиоратив ҳолати ёмонлаш ган, ш урланган ер ­
лар умумий майдони 2 млн. гектардан ошди. Бунинг асосий сабаб- 
ларидан бири тупроқ шароитини ҳисобга олмасдан суғориш су в л а­
рини катта меъёрда иш латилиш и ва коллектор зовур тармоқ- 
ларининг талаб дараж асида эмаслигидадир. Н атиж ада грунг су в л а­
рининг сатхи кўтарилм оқда ва автоморф режимдаги тупроқлар ярим
гидром орф ва гидром орф реж им ларга ўтмокда. Сугориладиган ту­
п роклар м елиоратив ҳолатининг ёмонлаш иш и оқибатида уртача ва 
кучли ш ўрланган тупроқларда пахта ҳосилдорлиги 40-60 % гача 
камаймоқда.
С угориладиган ерлар унумдорлигини ошириш ва қиш лоқ х у ж а ­
лиги зкинларидан юқори ҳосил олиш учун қуйидаги мелиоратив 
тадбирларни ўтказиш тавсия этилади:
1. Суғориладиган майдонларнинг деярли ярмисида коллектор- 
зовур тарм оқлариии қайта қуриш , яъни уларнинг ҳажмини (у зу н л и ­
гини) гектарига 40-50 погон метрга етказиш , қолган майдонларда 
эса капитал таъмирлаш иш ларини ўтказиш биринчи ва кечиктириб 
бўлмайдиган вази ф алардан ҳисобланади.
2. Б у лар амалга ошгунга қадар ер ости сизот сувларининг 
оқимини 
таъминлаш ва иккиламчи ш ўрланишни олдини олиш 
мақсадида хў ж али кл араро ва хўж алик ичидаги зовурларни ҳар йили 
45- 50 % ини си ф атли тозалаб гуриш зарур.
3. Ҳ озирда мавж уд коллектор-зовур тармоқлари ва тик к у д у к ­
лар (ск в аж и н ал ар)н и н г техник иосозлиги ва иш самарасининг (уну- 
минииг) ўта пастлиги боис вужудга келган гидроморф сув реж им и­
ни ярим гидром орф сув режими билан алмаш тириш энг мақбул ме­
лиоратив реж им ҳисобланади. Бунда ер ости сизот сувлари сатхини 
"кри ти к” чуқурликдан пастда ушлаб туриш га қаратилган барча тад ­
бирлар мажмуаси ўз аксини топиши лозим. Қиш лоқ хўж али к иш ­
лаб чикариш ида ярим гидроморф м елиоратив режимни қўлланиш и 
сугориладиган ш ўрлангаи туироқларнинг қўлай мелиоратив ҳолатда 
уш лаб турилиш ига имкон яратади.
4. М елиоратив тадбирлар ичида тупроқ шўрини ювиш муҳим 
тадбирлардан ҳисобланади. Бу борада ҳайдалиб, яхш и текисланган 
майдонларда олинган чекларга сув бостириш йўли билан тупроқ 
ш ўрини ювиш, бу тадбирни ўтказиш дан олдин барча мавж уд кол ­
лектор-зовур тарм оқларини ишчи ҳолига келтириш (тозал аш ), ту­
прокнинг ш ўрлангаилик дараж аси, механик таркиби, сув ўтказув- 
чанлик ҳоссаларини ҳисобга олган ҳо л д а шўр ювиш меъёрларини 
белгилаш муҳим аҳам ият каш ф этади. Ш ўр ювиш иш ларини Амуда- 
рёнинг қуйи қисми ҳудудларида(Қ орақалпоғистон Республикаси ва

---

Хоразм вилояти) куз-қиш ҳамда баҳор ойларида (ш ўр ювиш сув 
меъёрларининг 2 / 3 қисми куз-қиш ойларида, 1 / 3 қис.ми баҳорда 
берилади қолган вилоятларда куз-қиш ойларида ўтказиш мақсадга 
мувофиқдир.
5. 
Республикамизнинг кўпгина вилоятларида кенг тарқалган 
гипсли тупрокларнинг мелиоратив ҳолатини яхш илаш ва уларнинг 
унумдорлигини ошириш алоҳида тадбирлар мажмуасини талаб эта­
ди. Бундай огир мелиорацияланувчи тупроқларда ерларни чукур 
ҳайдаш, органик ўғитлар солиб шўр ювиш иш ларини сифатли ўтка- 
зиш яхш и самаралар беради.
М елиорацияланган бундай тупроқларнинг унумдорлигини сақ- 
лаб қолиш учун алмаш лаб экиш тизимларини яхш и йўлга қўйиш, 
ўгитлардан тўғри ф ойдаланиш , табақалаш тирилган ишлов бериш ва 
зарурият туғилганда кимёвий мелиорация тадбирларини ўтказиш
яхш и самара беради. Ш охли ва арзиқли ўта зич цементлашган ва 
ўта унумдорлиги паст (асосан Ф аргона водийсида тарқалган ) юқори 
қатламларида 40-60 % карбонатли минераллар ва 20-30 % д ан 70 % 
гача гипс бўлган тупроқлар молиорацияси асосан шох ва арзик усти 
қатламлирини чуқур ҳайдаш йўли билан амалга ошириб бориш дан 
иборат.
Тупрокларнинг унумдорлигига шамол ва сув эрозиялари катта 
таъсир кўрсатади. Бугунги кунда 2 млн. гектардан ошиқроқ ер д е­
ф ляц и яга учраган.
М амлакатимизда суғориш эрозиясига қарш и олиб борилади- 
ган кўраш чораларини асосан 4 гуруҳга аж ратиш мумкин:
1. Сугориш техникасини мукаммаллаштириш . Тупроқ юза кис­
ми қиялигининг катта - кичиклигига қараб сугориш меъёрларини 
белгилаб бериш.
2. Суғориш эрозияга қарши кимёвий воситаларни қўллаш . Бу 
мақсадда синтетик полимерлар, поликомплекслар (К -4, К-9, Т Н М 1 ) 
ва гумин препаратларини (гидролизган лигнин, аммонийлаштирил- 
ган кумир, гумофос, гумин кислотаси) қўллаш зарур. Синтетик 
полимерлар тупроқ юза қисмида сунъий структура ҳосил қилади. 
Яхши структураланган тупрокларда эрозияга карш илик кўрсата 
олиш кобилияти ю қори бўлади. Ҳар бир сугоришдан аввал ж уякка 
20 к г / г а микдорида К-9 полимер солиш натижасида эрозияга у ч ра­
ган тупрокларда сувга чидамли агрегатлар мивдори ошади, у л а р ­
нинг сув-физикавий ва агроқимёвий ҳоссалари яхш иланади, ғўза ва 
бошқа экинлар ҳосилдорлиги ортади.
3. Суғориш эрозияга қарши биологик воситаларни қўллаш . 
Эрозияга қарш и биологик воситалардан биогумус, хлорелла ва кўк-

---

яш ил сув ўтларини қўллаш мумкин. Бу биологик воситалар ту ­
прокни органик моддалар билан бойитади ва структурасини ях ш и ­
лайди, ф ойдали м икроорганизмлар тури ва сонини кўпайтиради, 
ғўэа ва бош қа экинлар ҳосилдорлигини оширади.
4. 
Сугориш эрозиясига қарш и турли агротехник усулларни 
қўллаш . Ушбу йўналиш да республикада куйидаги тадбирларни 
амалга ошириш мумкин: оралик экинлар экиш, эрозияга учраган 
тупроқларнинг сув-физикавий ҳоссаларини яхш илаш учун қатор 
ораларига бентонит солиш 
ва тупроқнинг ювилганлик дараж асига 
қараб органик ва минерал ўгитларни табақалаб қўллаш .
Ш амол эрозияга қарш и эса асосан қуйидагилар қўлла- 
нилади: оралик, механик, биологик ва кимёвий чора- тадбирларни 
шамол йўналиш ига перпендикуляр жойлаштириш. Б у н да енгил 
қумоқли тупроқларга оралик экинлар экиш биринчидан, ш амол 
тезлигини камайтиради, иккинчидан, ер ҳайдалганда тупроқни о р ­
ганик моддалар билан бойитади.
Тупроқ унумдорлигини оширишнинг асосий 
йўлларидан 
бири иш лов беришни тартибга тушириш, уни минималлаш тириш - 
дир. Бизнинг тупроқларимизнииг структураси кам. Доимий ишлов 
буни ян ада камайтиради, тупрокларнинг зичланиши ортиб боради. 
Т упроқларда оптимал сув, сув- ф и зи к ш ароитларини ҳосил қилиш
агротехник тадбирлар ёрдамида амалга оширилиши мумкин.
Б ул ар куйидагилардир:
1.Ғўза чигитини олдиндан тайёрланган пушта ва қўш пуш талар- 
га экиб ўстириш технологияси. 
Бу технология ўртача ш ўрланган 
ўтлоқн тупроқлар шароитида, ўртача ш ўрланган, ўрта ва оғир м еха­
ник таркибли тақирсимон тупроқлар шароитида синовдан ўтказил- 
ган. Пушта ва қўш пуш таларни чўл зонаси шароитида баҳорда олиш 
зарурлиги исботланган, уларни 90 см қатор оралигида иш латилади- 
ган культиватор очарлари орқали олиш тавсия этилади.
Ғўза чигити олдиндан тайёрланган пушта ва қўш пуштага 
экилганида чигит ва ғўза учун тупроқда мўътадил зичлик, сув, ис- 
сиқлик, озиқа ва микробиологик ш ароит яратилади ва натижада 
қўш имча ҳосил олиш мумкин бўлади.
2. Тупроқ юзасини ялтироқ полиэтилен плёнка билан мулчалаш 
технологияси. Бу технология Тошкент вилояти эскидан сугорила­
диган оддий бўз ва ўтлоқи тупроқларида ва С ам арканд вилояти 
оддий бўз ва оч тусли бўз тупроқлари шароитида синовдан ўтказил- 
ган. Я лтироқ пленка билан мучалаш технологиясининг самараси 
м улчалангаи майдон кенглигига тўгри пропорционалдир. Ш унинг 
учун бу технологияни пахта 60 см қатор оралигига экилган шароит-

---

лар ва механик таркиби ўрта қумоқдан паст булмаган, ш ўрланиш
д араж аси эса ўртачадан юқори булмаган тупроқ ш ароитлари учун 
тавсия этилади. қалинлиги 100 мм ва эни 90 см га тенг бўлган плён- 
калардан фойдаланиш зарур. Бунда пахта 60 см қатор оралиғига 
экилганда гектарига 550-600 кг плёнка иш латилади. П лёнкани чигит 
экиб бўлгандан кейин ёки экпш билан биргаликда қўл билан ёки 
маълум мосламалар ёрдамида спилади. Ёпиладиган плён-ка 
бир 
қатор оралиғини тўла ва қўш ни қатор оралиқларидан 5 с.м дан эгал- 
ланган ҳолда ёпилади. П лёнканинг икки чекаси 5-10 см чуқурликда 
тупроққа кўмилади ва зичланади. Би р қатор оралиғи қолдирилиб, 
кейинги қатор оралиғи яна плёнка билан ёпилади. Ш ундай қилиб, 
ҳар иккинчи қатор оралиғи бўш қолади ва ундан ғўзани сугориш ва 
озиқлантириш учун ф ойдаланилади. Плёнка билан ёпилган қатор 
оралиғига вегетация даврида ҳеч қандай ишлов берилмайди. П лёнка 
остида чигит униб чиққанидан сўнг диаметри 20 мм дан катта бўл- 
маган теш икчалар ҳосил қилинади.
Тупроқ юзасини ялтирок полиэтилен плёнка билан мулча- 
ланганда чигитни тўла униб чиқиши очик жойга нисбатан 9 кунга, 
ш оналаш и 16 кунга, гуллаш и 18 кунга , кўсак ларни очи лиш и 25 
кунга тезлаш ади, қўш имча ҳосил олинади. Сентябр ойи ичида ялпи 
ҳосилнинг 80-90 фоизигача йиғиб олинади.
3. Тупроқ юзасини майдаланган гўнг билан мулчалаш техноло­
гияси. Пахтани 
60 см қатор оралиғига экилган ш ароитда икки 
қатор ғўза оралиги гўнг билан мулчаланиб, кейинги бир қатор ора- 
лиғи очиқ қолдирилади. Ғўзани озиқлантириш , суғориш ва қатор 
оралиғига ишлов бериш очиқ қолдирилган эгатлар орқали берилади. 
Ш унда намлиги 15 % атрофида бўлган бир гектар майдонга диамет­
ри 1-2 см бўлган элакдан ўтказилган гўнгдан 60 тонна сарф ланади. 
Тупроқ юзасини гўнг билан мулчалаш учун К РХ -4 культиватори 
м ослаш тирилади.
Гўнг билан мулчалаш технологияси тупроқнинг ф и зи к хос­
саларини яхш илаш билан бирга кўсаклар очилишини тезлаш тиради 
ва қўшимча ҳосил олиш имконини беради.
4. Компост солиш йўли билан гупроқ унумдорлигини ошириш 
технологияси.
Органик компостни тайёрлаш учун гўнг (йирик Қ орамол), 
ш аҳар 
чиқиндилари, 
пахта 
заводи 
чиқиндилари, 
чучук 
сув 
лойқасидан ф ойдаланилади.
Тупроқка ҳар йили 20 тонна компост солинганда ундаги орга­
ник моддалар миқдори 0,09-0,20 % кўпаяди. Катта меъёрдаги гунг 
билан тайёрланган компост тупроққа азот- ф осф ор ўғитлари билан

---

биргаликда берилганда ўсимликларнинг озиқланиш ш ароити т у ­
прокларда азот, ф осф ор, калий ва микроэлементларининг ўсимлик- 
лар ўзлаш тира оладиган ш акли кўпайиши ҳисобига яхш иланади.
5. Теж амли ва самарали сугориш технологияси.
Республикамизнинг турли иқлим шароитлари учун ишлаб 
чиқарилган ва районлаш тирилган гидромодул схемалари буйича 
сугориш меъёрлари 400-500 дан 700-800 ва 900-1000 м3 гача бўлиши- 
га қарамасдан кўнгина хўж аликларда сугориш меъёридан 2-3 баро­
бар, яъни 1600-1800 дан 2500 м3 гача сув мивдори билан сугориш 
кузатилмоқда. Ш у билан биргаликда тупрокларнинг сув-физик 
хоссалари, таркиби ва тузилиш и, грунт суви чуқурлиги, ўсимлик- 
ларнинг ўсиш даври, сувга талаби ва бош қалар тўлалигича ҳисобга 
олинмайди. Н атиж ада катта миқдордаги сув тупроқнинг хаддан 
таш қари намлигини ошишига , сизот сувлари сатхининг кўтарили- 
шига ёки зовурлар орқали чиқиб кетиш ига сарфланади.
Д ала нам сиғимининг 65-70 % ҳисобида ғўза (ўсиш даврига 
қараб ) 700 дан 900-1000 м З / г а миқдор сув билан суғорилганда ту ­
прок зичлиги бййича умумий говаклиги, ҳаво алмашиши, ҳаво тар ­
киби, 
оқсидланиш -қайтарилиш
потенциали, 
ҳаракатчан 
темир 
мивдори, тупроқ нам лщ и тартиботи ва сув сарфланиш и буйича энг 
яхш и шароит яратилади.
Ю қоридаги айтилган ф икрлардан келиб чиқиб, қуйидагиларни 
тавсия этиш мумкин:
• Тупровда нам етишмаслигини ҳисобга олган ҳолда сугориш ту ­
прок дала нам сиғими 65-70 % дан кам булмаган ҳолатларда 
амалга оширилиши керак.
• Тупроқ ш ароитлари ва ўсимликларнинг. ўсиш-даврини ҳисобга 
олган ҳолда сугориш меъёрлари қуйидагича тартибга солинади: 
сугориладиган ўтлоқи- ботқоқ тупроқларда биринчи суғориш 
ўсимлик гуллагунга қадар (0-50 см тупроқ қатлами ҳисобида) 
700-750 м3/ г а сув микдорида амалга оширилади. Ғўза ўсиш д ав­
рининг кейинги д аврларида ҳисобли қатлам 0-70 см дан ошмас­
лиги ҳамда суғориш мсъёри 850-900 м3/г а н и таш кил қилиш и ке­
рак.
• Сугориладиган ўтлоқи тупроқлар учун суғориш гуллагунга қадар 
700-750 м3/ г а 0-50 (60) см тупроқ қатлами, гуллаш бошланиши 
даврида 850-900 м3/ г а 0-70 (80) см қатлам ва ундан кейинги 
д аврларда 1000-1200 м3/ г а 0-100 см қатлам учун сарфланиш и 
зарур.

---

• 
Сугориладиган типик бўэ тупроқлар учун биринчи сув 700-750 
м3/ г а 0-70 см тупроқ қатлами учун гуллаш даврида 900-950 
м3/ г а ва ундан кейинги даврларда 1100-1200 м3/ г а ҳисобли 
намланиш тупроқ қатлами 0-100 см ни таш кил қилиши керак.
Яхш и структурали, сув ўтказувчанлиги юқори ва сизст сувлари 
яқин ж ойлаш ган ерларда эгат оралатиб (ўртада бир эгат қолдириб) 
суғорилиш и зарур.
Сугориш тупроқларнинг нам етишмаслигини ҳисобга олган 
ҳолда, эгат узунлиги ўтлоқи- ботқоқ тупроқларда 130 м дан, 
сугориш муддати 20 соатдан ошмаслиги, сугориладиган ўтлоқи ту ­
прокларда эса эгат узунлиги 150 м дан, сугориш муддати 24 соат­
дан ош маслиги, сугориладиган бўз тупроқлар учун эгат узунлиги 
150 м дан ва сугориш муддати 30 соатдан ошмаслиги зарур. Ҳар 
қатор орқали сугориладиган сув оқими мивдори 0,4-0,5 л / с ва ка­
тор оралатиб суғорилганда эса 0,5-0,6 л / с бўлиши керак.
6. 
Ерни кузда шудгорлаш , эрта бахорда олнб бориладиган бар­
ча агротехникавий ж араён лар (чизеллаш , бороналаш, м олалаш ) 
пахга ва бош қа қиш лоқ хўж алиги ўсимликларини экиш муддатла- 
рини белгилаш , ўсимлик вегетацияси даврида амалга ош ириладиган 
агротехник тадбирлар тупроқ хариталари ва бошқа тавсияномалар 
асосида таш кил этилиши лозим.
О хирги йилларда сугориладиган тупроқларда гумус моддаси- 
нинг камайиб кетиши кузатилмоқда. О зиқа элементларининг асосий 
қисми ўсимлик биомассаси билан тупровдан олиб чиқилиб кетил- 
мовда ва туироққа қайтиб туш адиган ёки сунъий ўгит сиф атида бе­
риладиган 
мивдори 
сезиларли 
дараж ада 
кам. 
Н атиж ада 
сугориладиган ерлар камбағаллаш иб кетган, уларнинг ф изикавий- 
кимёвий хусусиятлари ёмонлашган.
Чорвачиликнинг ривож ланиш и гўшт ва сут маҳсулотларини кў- 
пайиш ига олиб келиши билан бир вақтда 
тупроқ унумдорлигини 
ош ириш нинг 
реал манбаи-органик ўгитларни етарли бўлишини 
таъминлаиди. Бунда органик модда йиғилиши 
ҳар томонлама 
таъминланади. Биринчидан, ўси.мликларни алмаш лаб экиш , оралиқ 
экинлар етиштириш натижасида илдиз ва 
илдизпоя қолдиқлари 
тупровда куп мивдорда тўпланади ва иккинчидан, органик ўғиг- 
гўнгнинг тупланиш и ортади.
2. 
М инерал ўгитлар, айниқса ф осф орли ўгитлар танқис бўлган 
ҳамда тапнархи ортиб бораётган ҳозирги шароитда мамлакатимиз 
ҳудудида 
мавжуд 
булган 
табиий 
агрорудалардан, 
саноат 
чиқиндиларпдан оқилона фойдаланиш ўсимлнклар томонидан ту ­
провдан олиб кетилаётган озиқа моддаларини ўрнини қоплаш , эле-

---

ментлар мувозанатини сақлаш имконини беради, бунинг натиж аси­
да тупроқ унумдорлигини пасайишининг олди олинади, ҳосилдор- 
лик эса ортади. Бунда энг асосий масалалардан булиб илмий- ам а­
лий томонидан ҳар томонлама ўрганилиб, самарадорлиги экологик 
ж иҳатдан тозалиги аниқланган агрорудалардан бентонит, глауконит 
кабиларни тупроқ шароитини ҳисобга олинган ҳолда 
маълум 
мивдорда ўсимликлар хилига мос ҳолда қўллаш ҳисобланади.
3. Таркибида фосф ори кам булган ф осф ор рудаси- фосф орит- 
ни турли й ўллар билан бойитиш-таркибига маълум микдорда кимё­
вий реагентлар, азотли ва ф осф орли ўғитлар қўшиш мол ва товуқ 
гўнги қўш илган компостлар тайёрлаш ҳамда уларни тупроқ ш арои­
тини ҳисобга олган ҳолда ғўза ва буғдой экинларида гектарига и к­
ки- уч тонна микдорида қўллаш тупроқдаги ҳаракатчан фосф ор 
элементи микдорини ортишига, ундаги гумусни кўпайиш ига тупроқ 
хоссалари яхш иланиш ига ва натиж ада ҳосилдорлик ортишига олиб 
келади.
4. Аммофос ишлаб чиқариш корхоналари чиқиндиси- фосфо- 
гнпспи 
таркибидаги 
ф осф ор, 
кальций 
ва 
олтингугурт (уларни 
микдори мўтаносиб равиш да 2-3 фоиз ва 17-18 ф ои з) дан самарали 
ф ойдаланиш ҳам тупроқ унумдорлигини ва экинлар ҳосилини оши­
ришда муҳим аҳамиятга эга. Бунинг учун тупроқ шароитини ўсим- 
лик хилини ҳисобга олган ҳолда фосфогиисни ва фосф огипс асоси­
да тайёрланган органик, минерал ўғит ва компостларини гектарига
3-5 тонна атроф ида қўллаш тавсия этилади.
Ҳозирги ш ароитда деҳқончиликни минерал ўғитларсиз тасав- 
вур қилиб бўлмайди-улар юқори ҳосил олишнинг муҳим омили. 
Ш унинг учун тупроқ унумдорлигини ошириш мақсадида минерал 
ва органик -ўғитларни тупроқ шароити ва ўсимликлар талабига мос 
равиш да ишлатиш катта аҳамият касб этади. Бунда куйидагиларга 
амал килиш тавсия этилади:
1. Асосий минерал ўғитларни тупроқларнинг улар билан таъмин- 
ланнш харигаграммалари ва ўсимликлар талаби асосида қўллаш
(А зотли ўғитлар буйича институтимизда ишлаб чиқилган (1989 
й) азотли ўғитларни диф ф еренциал қўллаш технологиясини ҳу- 
дудларининг тупроқ ва регионал хусусиятларини ҳисобга олган 
ҳолда қўллаш ).
2. Азотли ўғитларни юқори нормада (200-250 к г / г а ) қўллаш куч- 
лн ш ўрланган ерларда иктисодий ва экологик ж иҳатдан салбий 
таъсир кўрсатиши мумкинлигини эътиборга олиш.
3. 
Енгил механик таркибга эга тупроқларда 
айниқса чўл мин­
такасида, карбамид-формальдегид ўғит ( К Ф У ) ларини қўллаш

---

аммиакли селитрага нисбатан самарали эканлигини эътиборга 
олиш.
4. Тупроқдан азот ювилишини олдини олиш мақсадида, шоли эки ­
ладиган ерларда таркибида аммоний ҳолда азот саклайдиган, 
азотли ўғитлар қўллаш ( мочевина, аммоний сульф ат).
5 
Азотли ўғитларнинг ўсимликлар томонидан ўзлаш тириш к о эф ­
фициентини ош ириш ва тупроқдан йўқолиш ини олдини олиш 
мақсадида таркибида амид ва аммоний тутган (мочевина, аммо­
ний сульф ат) ўгитларни нитриф икация ингибиторлари билан 
қўллаш .
6. 
М инерал ўғитлар қўллаш да, тупроқ таркибидаги оэиқ элемент­
ларнинг бир-бирига нисбатини эътиборга олиш.
7. 
М икроўгитлар 
қўллаш да даланинг 
микроэлементлар 
билан 
таъминланганлигига ва экиладиган ўсимликка аҳамият бериш.
8. 
Ғўзапоя 
ва 
бошқа 
қиш лоқ 
хўж алиги 
экинлари 
поя 
ва 
қолдиқларипи майдалаб ш удгор остига бериш.
9. 
Галла экинлари поя қолдиқларини ёқиб юбориш ҳолларига бар- 
ҳам бериш, чунки бу ҳолда тупроқнинг унумдорлигини яратув- 
чи органик моддаларга ва тупроқнинг тирик фазасига ўта кучли 
зарар етказилади.
Республикада суғоришга яроқли, унумдорлиги нисбатан юқори 
булган тупроқларнинг деярли ҳаммаси ўзлаш тирилиб бўлинган. 
Кейинги йилларда ўзлаш тирилган ва яқин йилларда ўзлаш тирили- 
ши мумкин бўлган тупроқлар унумдорлиги паст, ш ўрланган , гипс­
лаш ган, тош локли қийин ўзлаш тириладиган тупроқлар категория­
сига мансубдир.
У ларни ўзлаш тириш ж уда мураккаблиги сабабли ҳар томонла­
ма чуқур ўйлаб амалга оширилиши лозим. У лар асосан тақирли, 
тақир, бўз тусли қўнгир тупроқлар ва қум лар мажмуасидан иборат. 
У ларнинг унумдорлигини ошириш учун ўзлаш тириш даври белги- 
ланиши керак. Т аж рибалар бу давр 10 йил атрофида эканлигини 
кўрсатади.
Бу даврда ўтлар, дуккакли, бошоқли, оралик экинлар экилиш и 
керак. Ш у вакт ичида маданийлаш ган, чириндили, ҳайдалма қатлам 
вуж удга келади. Акс ҳолда қишлоқ хўж алиги экинлари ҳосилдор- 
лиги узоқ й иллар давомида пастлигича қолади. Ерга иш латилган 
ўғит, сув, меҳнат сарфи қопланмайди. Тупроқ унумдорлигини 
сақлаш ва ош ириш нинг асосий омилларидан бири- қиш лоқ хўж алик 
экинларини тупроқларнинг экологик мелиоратив шароитини, у л ар ­
нинг хосса хусусиятларини ҳамда ҳудудларнинг сув билан таъмин- 
ланиш инн 
ҳисобга олиб табақалаш тириб жойлаш тириш дир. Бу

---

технологиянинг моҳияти, асосий экинлардан олинадиган ялпи ҳо- 
силни камайтирмасдан сифати ёмон ерларда агротехник, мелиоратив 
тадбирлар асосида уларнинг унумдорлигини қайта тиклаш дир. М а­
салан: Бухоро вилоятида тупроқ унумдорлигини қайта тиклайдиган 
ўсимлик- беда кескин камайиб кетган (2,4-4,0 % ). Тупроқ унум дор­
лигини сақлаш ва қайта тиклаш учун вилоятда беда майдони 
миқдори ўртача 16,6 ф оизни таш кил этиши керак. Ж ум ладан, ту­
прок сифати ўртачадан паст майдонларда (21-40 балли ерларда ) 
унииг миқдори 30 % гача оширилмок лозим, ана шунда вилоятда 
унумдорлик дараж аси яхш и булган ерларда ғўза ва бошоқли дон 
экинларининг ҳосилини ошириш ва сифатини яхш илаш ҳисобига, 
ялпи етиш тириладиган пахта ва ғалла миқдоринн камайтирмасдан, 
сифати ёмон бўлган ерларнинг унумдорлигини кайта тиклаш га ва 
оширишга эриш илади. Ў симликларни бундай жойлаштириш ти зи ­
мини республикамизнинг ҳамма вилоятлари учун, уларнинг тупроқ 
сифатини 
ҳисобга 
олган 
ҳолда 
ишлаб 
чиқилиши 
ва 
ж орий 
қилиниш и лозим. Бунда кучли ш ўрланган ерларда беда ўрнига ши- 
ринмия экишни тавсия этиш мумкин.
Хулоса қилиб айтганда, тупроқларимизнинг 
унумдорлигини 
ошириш, қиш лоқ хўж алик экинларидан юқори ҳосил олиш кўп жи- 
ҳатдан ҳам илмий таш килотлар, ҳам ишлаб чиқариш ходимларидан 
ўз вазнф аларига ўта юқори масъулият билан ёндошишларини тақозо 
этади. Ш уни ҳам таъкидлаш лозимки, токи қишлоқ хўж алиги ам а­
лиётида ф аолият кўрсатувчи ходимларнинг она тупроғимизга бўлган 
муносабати, яъни уни ўрганишга , асраш га, унумдорлигини ва ўз 
малакасини оширишга бўлган қизиқиши кучаймаса, масъулият ва 
ж авобгарлик ҳиссини сезиш ошмаса, ҳар қандай оқилона ва илмий 
тавсияномаларнинг ижобий таъсири бўлмаслиги мумкин.
ТУПРОҚНИ МУҲОФАЗА ҚИЛИШ - ЖАҲОНШУМУЛ МУ АММО
Ер — халқ бойлиги. қишлоқ хўж алик ишлаб чиқаришнинг бош 
воситаси. Тупроқ унумдорлигини ва . ишлаб чиқариш қувватларини 
ошириш кўп ж иҳатдан унга эҳтиёткорлик ва теж амкорлик билан 
муносабатда бўлишга, уни яхш илаш га қаратилган муҳим чора- 
тадбирлар мажмуасига боғлиқ.
Қ иш лоқ хўж алигида ишлаб чиқаришни изчиллик билан ж ад ал ­
лаш тириш , ер фондидан оқилона фойдаланиш , суғориладиган ҳар 
гектардан олинадиган ҳосилдорлик, унинг иқтисодий самарадорли- 
гини ошириш билан боғлиқ муаммолар ечимини ишлаб чиқариш 
ғоят катта аҳамият каш ф этади. Бу борада тупроқ унумдорлигини

---

бир меъёрда сақлаш , йил сайин унумдорлигини мунтазам ошириб 
бориш қиш лоқ хўж алик мутахассислари зиммасидаги муҳим вази- 
ф алардан ҳисобланади.
Республикада қиш лок хўж алигидан фойдаланиладиган ерларни 
мелиоратив ҳолатини яхш илаш га бениҳоят катта эътибор каратилган 
бўлиб, ерларни лойиҳалаш , мелиоратив тизимларни тузиш ва ф ой ­
даланиш ҳам да мелиоратив тадбирлар уткаэишга давлатнинг катта 
маблағлари аж ратилган.
Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 55 — моддасига 
мувофиқ табиий объектлар, ж ум ладан ер, умумхалқ бойлиги ҳисоб- 
ланиб, д авлат м уҳоф азасида туради. Ердан оқилона ф ойдаланиш ва 
тупроқни м уҳоф аза қилиш , мелиоратив ҳолатни яхш илаш , табиий 
ресурслардан оқилона фойдаланиш алоҳида ўрин тутади. Табиат- 
шунос олим лар, экологлар, тупроқш унослар, мелиораторлар, иқти- 
содчилар, ҳуқуқш унослар тупроқ қатламининг тез бузилиб ва 
баъзида ўрнини тўлдириб бўлмайдиган талоф атлардан, шунингдек 
кенг тарқалаётган тупроқ инқирози ҳолатларидан чуқур таш вишга 
тушиб қолиш ган, бу ҳолатларга жиддий эътибор бериб келинмаган, 
чунки тупроқ қатлами энг аввало деҳқончилик, сув ва ўрмон хўж а- 
лигида, саноат, қурилиш , транспорт, алоқа хўж алигида, геология — 
қидирув иш лари ва бошқа маҳсулот ишлаб чиқариш учун қабул 
қилиниб келинган, 
ердан 
оқилона фойдаланиш ва м уҳоф аза 
қилиш га қаратилган қонунлар етарли ишламаган ва такомиллаш ти- 
рилмаган, натижада ер ресурсларидан оқилона фойдаланилмаган, 
мелиоратив ҳолати яхш иланмаган, тупроқлар ш ўрланиш и, дегуми- 
ф икацияси, эрозияси, парчаланиш и, агрохимикатлар ва оғир метал­
л ар билан булғаланиш , саҳроланиш ёки ўта намланиши, қиш лоқ 
хўж али к бнлан алоқадор бўлмаган мақсадлар учун ерларни тежаб
— тергамасдан аж ратилиш и ва ҳакозолардан муҳоф аза қилинмаган 
ер, ерлар ж адаллик билан таназзулга юз тутган.
Ўзбекистон Республикаси истиқлолга эришиши, мустақил д ав ­
лат деб эълон қилиниш и ва ҳуқуқий ж амият қуриш и, ўз ҳудудида 
ер муносабатларини тартибга солишда ва ривож лантириш да тўла 
м уоақи л.ти кка эриш ганлиги, унинг ерлардан оқилона ф ойдаланиш , 
мелиоратив ҳолатини яхш илаш ва муҳофаза қилиш нинг ҳуқуқий 
асосини яратиш ва такомиллаштиштириш нинг имконини берди. 
М ам лакатимиз аграр соҳасида ислоҳотларни ҳуқуқий ж иҳатдан 
таъ.минлаш мақсадида бир қанча қонунлар қабул қилди. Ш у ж ум ла­
дан, ер муносабатларини ҳуқуқ асосида ривож лантириш ва тартибга 
солиш, ерлардан оқилона фойдаланиш , мелиоратив ҳолатини яхши- 
лаш , унумдорлигини ошириш, ер тузиш иш ларини олиб бориш,

---

ернинг сиф ат баҳосини аниқлаш , хўж али к ф аолиятига баҳо беришга 
ва ҳоказоларга қаратилган. Ўзбекистон Республикаси "Ер кодекси" 
ҳам да "Д авлат ер кадастри" тўғрисидаги қонун ва бош қа қиш лоқ 
хўж аликдаги ислоҳотларни чуқурлаш тириш га доир қонун ва меъё­
рий х уж ж атлар қабул қилиниши республикамизда қиш лоқ; хўж али- 
гини ривож лантириш га катта хисса қўшиш билан бирга, келаж ак 
авлодларим изга соғлом, унумдор ерлар қолдириш йўлида катта 
қадам бўлади, негаки инсонларни тақдири кўп ж иҳатдан ер, тупроқ 
тақцирига боғлиқдир.
Биосф ерада, атроф муҳитда тупроқ қатламини м утлақо алмаш- 
тириб бўлмаслик тўғтрисидаги хулосага одиб келади. Ҳатто биосфе­
рада тупроқ; қатламини алмаштириб бўлмаслик қонуни тўғррисида 
ҳам гапириш мумкин. Сайёрамизнинг тупроқ захи ралари ўз майдо­
ни ва сифатига кўра чеклангаидир. Қ уруқликнинг 70 ф оизига 
қадари яхш иланииш ни талаб этади ва мелиорацияга муҳтождир. 
Кейинги 75 — 100 йил мобайнида сайёранинг тупроқ қатлам и тез ка­
майиб борганлиги ҳам муаммони кескинлаш тирм оқда. Бунга эъти­
бор берилмаган эди, чунки тупроқ қатлами энг аввало деҳқончилик 
ва ўрмон хўж алигида маҳсулот ишлаб чиқариш учун бир замин си­
ф атида «шахеий талаб» нуқтаи назаридан қабул қилиб келинди. 
Аммо кислород, озон ва углекислотанинг жаҳон балансида эҳгимол 
тутилган ўзгариш лар, тоза сув захираларининг камайиш и. сув ҳав- 
заларининг эвтатроф икацияси туф айли юзага келган, таш виш ту- 
проқ қатламининг аҳамиятига алоҳида эътибор бериш га мажбур 
қилди. Бугунги кунда тупроқ қатлами емирилмоқда, камайиб бор- 
моқда, тобора ж адаллик билан таназзулга юз тутмоқда. Тарихий 
давр мобайнида 2 миллиард гектарга яқин ердан маҳрум бўлинган 
(ш аҳарлар, манзилгоҳлар, инш оотлар, йўллар билан банд бўлган, 
эрозия емирган, ш ўр босган, булғаланган ва ҳоказо) ҳозирги вақтда 
бутун сайёрада 1,5 миллиард гектар ерга қиш лоқ хўж али к экинлари 
экилади. Ҳар йили ж аҳонда 6 — 7 миллион гектаргача ердан маҳрум 
бўлинади (К овда, 1978). Ер курраси аҳолисининг учдаы икки қисми 
қаш ш оқлик ва очлик шароитида яш аётганлигини ҳисобга оладиган 
бўлсак, ҳозир сайёрамизнинг ҳар бир аҳолисига ҳайдаладиган ер 
20 — 30 йил аввалгидан камроқ тўғри келиш ини н азарда тутсак, ту­
прок унумдорлигини ошириш, қишлоқ хўж алиги экинларининг ҳо- 
силдорлигини икки карра, уч карра кўпайтириш энг яқ и н келаж ак- 
да деҳқончиликнинг асосий вазифаси бўлиб қолиши лозимлиги 
яққол намоён бўлади. Ер ресурсларидан ҳар томонлама оқилона 
ф ойдаланмай, тупроқ катламини турли емирмлиш ва булғаланиш - 
лардан м уҳоф аза қилиш чораларини кучайтирмай, қиш лоқ хўж али-

---

ги билан алоқадор бўлмаган мақсадлар учун ерларни тежаб — тергаб 
ажратмай туриб, бу ғоят мушкул вазифани ҳал этишнинг иложи 
йўқ. Инсоннинг нотўғри ташкил этилган турли хил фаолияти таъси­
ри остида тупроқ қатлами эрозияга дучор бўлади, иккиламчи шўр- 
ланади, дегумификация бўлади, агрохимикатлар, оғир металлар ва 
бошқалар билан ифлосланади, химик ва биологик токсикозга учрай­
ди ва ҳ.к.
Тупроқни эроэиядан сақлаш муаммоси дунёнинг арид иқлимли 
минтақасида жойлашган кўпгина мамлакатлар учун, шу жумладан, 
юқорида қайд этилгандек, Ўзбекистон ҳудуди учун долзарб муаммо- 
дир.
Суғорма деҳқончилик учун ўзлаштириш кўзда тутилган ерлар­
нинг муайян қисми эрозия— аккумулятив циклининг Тошкент тер- 
рассасига ва адирларга тўғри келади. Суғориладиган ва суғориш 
учун лойҳалаштирилаётган ерлар умумий майдонининг 45 фоиздан 
80 фоизга қадарини нишаблиги 3° ва ундан кўпроқ бўлаган ерлар 
ташкил этади. Бундай рельеф лалми ерларда жала ёмғир эрозияси, 
суғориш бошлангандан кейин эса ирригация эрозияси авж олишига 
сабаб бўлади.
Арид минтақада ҳудудларнинг табиий шароитлари уйғунлашуви
— ер юзасидаги катта нишабликлар, тупроқнинг ва тупроқ ҳосил 
қилувчи, тупроқ она жинсларининг эрозияга қарши тура олмаслиги, 
айниқса баҳор даврида жала — ёмғирлар ёғадиган пайтда эрозия 
ҳосил бўлишининг жиддий ҳавф —ҳатарини вужудга келтиради. 
Шундай ёмғирларнинг катта қисми (100 мм. дан кўпроғи) далаларга 
ишлов берилган, тупроқ юзаси эса ўсимликлар билан бироз 
қопланган март —апрел ойларига тўғри келади. Шу пайтда жала — 
ёмғирлар тупроқ қатламинипг таркибини механик бузишга ва энг 
унумдор бўлган юқори катламини ювиб кетишга олиб келади. Чорва 
молларни ҳаддан ташқари кўп ўтлатиб боқиш чоғида ўт —ўланлар 
сийраклашиб кетиб, тупроқ юзаси зичлашиши сабабли табиий эро­
зия кўриниши кескинлашади. Чорва моллар ўт —ўлан қопламини 50 
фоиз ва ундан ҳам кўпроқ йўқ қилинади юза эрозиясининг кучайи- 
ши ва сўнгра кўпдан — кўп тарам - тарам емирилишлар ҳосил бў- 
лиши кузатилади. Чорвани мунтазам суратда тартибсиз боқиш, лал­
ми ва суғориладиган ёнбағир ерлардан фойдаланиш чоғида эрозияга 
қарши талабларига риоя этмаслик натижасида республика ту- 
проғини талайгина қисми эрозияга учрайди.
Ўзбекистонда эрозияга учраган тупроқларнинг таснифи ишлаб 
чиқилган ва реснубликадаги эрозия хавф солаётган ерларнинг ҳари- 
таси тузилган. Эрозия холатларининг таъсири остида бироэ ювил-

---

ган, ўртача ювилган, кучли ювилган тупроқ ва ювилиб тўпланган 
туроқлар ҳосил бўладики, улар тупроқ қатламининг қалинлиги. 
гумус, озуқа элементлари (макро ва микроэлементлар) захираси ва 
таркиби, микроорганизмлар миқдори ва сифати, кимёвий ва ф изи­
кавий хоссалари биоэнергетика кўрсаткичлари ўзгариши туфайли 
унумдорлик даражалари .турлича эканлигидан далолат беради. Шу 
нарса маълумки, ирригация эрозияси натижасида тупроқ ювилиши 
ҳар йили гектарига 100—150 тоннагача ва ундан ҳам ошиб кетиши 
мумкин (нишаблиги 5° дан кўпроқ бўлган қияликларда гектарига 
500 тоннага қадар боради), ана шу тулроқ билан бирга гумуснинг 
йиллик нобудгарчилиги гектарига 500 — 800 кг., азот — гектарига 
100— 120 кг., фосфор 7 5 —100 ва ундан кўпроқ килограммни ташкил 
этиши мумкин. Шуни қайд этиш керакки, эрозия жараёнлари ту- 
проқдаги экосистемалар биомассасида фойдаланилган қуёш энергия­
си миқдорига ҳам таъсир ўтказади. Чунончи, Республиканинг бўз 
тупроқ ерларидан иишабликнинг холати ва тузилишига қараб тў- 
планган энергия захираси гектарига 20—100 -Ю6 килокаллорияни 
ташкил этади, айни вақтда ювилиб тўпланган тупроқ - эрозиялан- 
маган —кучсиз эрозияланган — ўртача эрозияланган —кучли эро- 
зияланган тупроқлар қаторида энегия захираси камайиб боради. 
Эрозия жараёнлари натижасида фитомассада, гумусда ва тупроқ 
таркибидаги микробларда ютилган қуёш энергиясининг 30 — 50 ф ои­
зи ва ундан кўпроғи йўқотилади, тупроқда содир бўладиган жара- 
ёнларининг интенсивлиги асосан қуёш энергиясининг захиралари ва 
у сочаётган нур кўринишининг ўзгаришлари билан боғлиқ эканлиги 
эътиборга олганда эрозия томонидан экосистемага етказиладиган 
зарар миқиёсларини тасаввур этиш мумкин.
Сув эрозиясидан йўқ бўлаётган азот ва фосфор миқдорини ми­
нерал ўғитлар таркибида экинларга солинаётган азот ва фосфор 
миқдори билан таққослайдигаи бўлсак, сув эрозиясига учраган май- 
донда ҳар йили солинаётган азотнинг 50 — 70 % ва солинаётганига 
Караганда 2 0 - 50 % фосфор кўп ювилиб кетаётгани маълум бўлади, 
бу эса экинлар ҳосилдорлигига салбий таъсир қилиши шубҳасиздир.
Эрозияга учраган тупроқлар мавжудлигини ва уларнинг май- 
донларини хисобга олмай туриб ер ресурсларидан тўғри фойдаланиб 
бўлмайди. Республика ерларида эрозияга қарши тадбирларни режа­
лаштириш бўйича ишлар кенг авж олдирилаётгани холда гупроқ 
эрозияси турли типларнинг тарқалишини ўрганиш ва уларни карто- 
графиялаш тобора катта аҳамият касб этмоқда. Турли даражада 
эрозияга учраган тупроқлар одатда комплектларни ҳосил қилиши 
муносабати билан картографиялаш чоғида эрозига учраган ту-

---

проқнинг турли категориялари ажратилади, улар тупроқнинг ҳар 
хил унумдорлигидан, агро ишлаб чиқариш таърифларидаги турли 
бонитет балларидан далолат беради. Бундан ташқари шуни таъкид­
лаш керакки, ҳатто битта конкрет жойдаги унумдорлик даражаси 
нишабликнинг холати ва тузилишига қараб турлича бўлиши мум­
кин. Чунончи, шимолий ва шарқий қияликларнинг холатлари жану­
бий ва ғарбий қияликларнинг холатларига қараганда рельефининг 
бир мунча юмшоқлиги, тош — шағалларнинг камлиги, ўсимлик 
қопламининг яхшироқ ривожланганлиги, тупроғи эрозия билан кам- 
роқ емирилганлиги билан фарқ қилади. Шу муносабат билан йирик 
миқёсли харитага тушириш чоғида жанубий қияликларнинг ту- 
проқлари шимолий ёнбағирларнинг тупроғига қараганда паст бони- 
тетга энг куп эрозияга учраган тупроқ жумласига киритилиши ке­
рак. Бундан ташқари, ювилма (намьтьй) тупроқлар кўпроқ бонитет- 
га, 
эрозияга 
учрамаган 
тупроқлар 
камроқ 
бонитетга 
ва 
қияликларнинг тупроқлари эрозияга учраган тупроқлар энг кам 
бонитетга мансуб ерлар қаторига қўшилиши керак.
Эрозия далалар ва яйловлардан тупроқни ҳамда ўсимликларни 
озиқлантирувчи элементларни олиб кетади, — тупроқ унумдорлиги­
ни кескин пасайтиради, жарликларни вужудга келтиради, уларни 
кўмиб текислаш учун кўп маблағ талаб этилади, аммо уларга қарши 
кураш олиб борилмаса яна ҳам қимматга тушади. Эрозия автомо­
биль ва темир йўлларни ювиб кетади, молхоналар ва уй —жойларни 
вайрон қилади. У дарё сувларини ҳамда сув ҳавзаларини, канал­
ларни балчиқ ва лой билан буғлайди. Тупроқ емирилишининг 
маъсули бўлмиш моддалар водийларнинг унумдор ерларини нисба­
тан унумсиэ оқизиқ чўкиндилар билан қоплайди.
Эрозиянинг қишлоқ хўжалик экинлари ҳосилдорлигига таъсири 
ғоят катта. Тадқиқотлар шуни кўрсатадики, эрозияга учраган ту- 
проқда ғўза бош ноясининг баландлиги ювиб кетилмаган ту- 
проқдагига нисбатан пасаяди, ювилма тупроқда эса бўй яна ҳам 
баланд бўлди. Ювиб кетилган тупроқдаги гул, ғунча ва кўсаклар 
сони эпг кам, ҳосил нишоналарининг тўкилиши эса энг кўп бўлди. 
Пахта ҳосилдорлиги ҳам мана шу хусусиятларга мувофиқ шакллан- 
ди. Ювилма энг юқори — гектарига 36,8 — 37,3 центнер ҳосил ола­
ди, аммо ғўза ривожи орқада қолганлиги сабабли бу ерда совуқ 
тушгангача йиғнб — териб олинган ҳосил энг паст 34.0 — 37,2 фоиз 
бўлди. Ювиб кетилган тупроқда ҳосилдорлик энг кам гектарига 
16,1 — 24,7 центнерни ташкил қилди, лекин бу ерда ювиб кетилган 
тупроқнинг ноқўлай агрокимёвий, агрофизикавий, биологик хосса­
лари сабабли ғўза сиқиб қўйилганлиги натижасида у тез енгилдн ва

---

совуқ тушгунгача йиғиштириб олинган ҳосил 72,1 — 81,1 фоизни 
ташкил этди фақат ювиб кетилмаган 
т у п р о в д а
яхши ҳосил —гекта­
рига 32,4 центнер пахта олинди, совуқ тушгунгача йиғиштириб 
олинган ҳосил ҳам юқори —61,1 фоиз бўлди, бу эса гектарига 19,8 
центнерни ташкил қилди, ваҳоланки ювилма тупровда гектарига 
12—14 центнерни ва ювиб кетилган тупровда 13—18 центнерни 
ташкил қилган эди.
Эрозия ҳосил микдоригагина эмас, балки толанинг сифатига 
ҳам таъсир қилди. Тупроқ ювиб кетилишининг таъсири остида битта 
кесакнинг массаси ка.майди, ювилма тупровдаги кусак массаси эса 
ошди. Толанинг пишиқлиги ҳам ҳудди шундай нисбатларда ўзгарди. 
Ювиб кетилган тупровда толанинг чиқиши ҳам энг паст даражада 
бўлди. Эрозия таъсири остнда чигитнинг ҳолати кескин ўзгаришини 
қайд этиб ўтиш муҳимдир. 1000 дона чигит массаси ювиб кетилган 
тупровда эпг кам, ювиб кетилмаган ва чўкинди тупровда эса энг кўп 
бўлгап. Ювиб кетилган тупровда етиштирилган пахтанинг чигити 
экиш учун яроқли эмас. Ирригация эрозияси тупроқ унумдорлигига 
ўрнини тўлдириш қийин бўлган зиён етказибгина қолмай, ҳосил- 
дорликни пасайтириб ва пахта толасини сифатини ёмонлаштирибги- 
на қолмай, балки ўсимликларпинг наслига ҳам салбий таъсир 
қилиб, навнинг бузилишига олиб келади.
Эрозия ҳамма экинларга — ғалла, озиқабоп, мевали, сабзавот — 
полиз экинлари ва бошқаларга салбий таъсир қилади. М асалан, 
пахтадан кейин ҳудди ўша ерга экилган маккажўхорининг ўсиши, 
ривожланиши ва ҳосилдорлиги тупроқнинг ювилиш даражасига 
қараб айпаи ғўзаники каби фарқ қилди. Ювиб кетилмаган тупровда 
унинг бўйи 196,7 смни, ювиб кетилган тупровда фақат 92,6 ювилма 
тупровда эса 300 см дан кўпроқни ташкил қилди. М аккажўхори 
қуруқ массанинг ҳосили ҳар бир тупга ҳисобланганда тегишли ра- 
вишда 144 , 30 ва 248 г га тенг бўлди. Ирригация эрозияси макка- 
жўхорига ғўзадан ҳам кўпроқ кескин таъсир қилади (X. М ахсудов).
АҚШ да деҳқончиликнинг нохуш мисоли ғоят ибратлидир Кон­
ке, Бсргран, 1969. АҚШ да тупроқ эрозияси расмий равишда офат 
деб эътироф этилган. 1933 йилнинг кузида тупроқ эрозиясига қарши 
курашувчи хизмат ташкил қилинган эди. У 1935 йилнинг 27 апре- 
лидан АҚШ Конгресси томонидан қабул қилинган қонунга биноан 
Деҳқончилик вазирлиги таркибида тупроқни муҳофаза қилиш хиэ- 
мати этиб қайтадан ташкил қилинди. Тупроқни муҳофаза қилиш 
округлари тузилиб, улар жойларда тупроқ эрозиясига қарши жамоа 
бўлиб курашиш учун ердан фойдаланувчиларни бирлаштирди ва 
тупроқ эрозиясига қарши курашда хукуматга ёрдам берди. Эрозияга

---

қарши чора— тадбирларнинг самарадорлиги, шу қадар юқори бўл- 
дики, натижада ҳосилдорликнинг пасайиши тўхтатибгина цолинмай, 
балки 10 йил ичида мамлакат бўйича маккажўхорининг ўртача ҳо- 
силдорлиги 33,5 фоиз, пахта ҳосили эса 67,8 фоиз кўпаяди;
Деҳқончиликнинг янги тузими бутун мамлакат бўйича ҳосилни 
33 фоиздан хам кўпроқ оширди ва у тобора ортиб бормоқда. Инсо- 
ниятнинг бундан буён яшаши учун тупроқнинг муҳимлигини тан 
олиш АҚШ да ва бошқа мамлакатларда аҳолини тупроқни муҳофаза 
қилиш усулларига кенг куламда ўқитишга олиб келди. Бошлангич 
мактабдан то университетгача техникавий билимлар билан бирга 
тупроққа ғамхўрлик билан муносабатда бўлиш туйғуси сингдириб 
борилади. Б у — қишлоқ хўжалик амалиётида, қишлоқ таътиллари- 
да, ишлаб чиқариш фаолиятида ва газета— журналларнинг кўпгина 
мақолаларида асосий мавзуидир. Фермерларни тупроқ муҳофазаси 
чора — тадбирларини қўлланишга мажбур этиш учун уларга пул 
тўлаш мумкин, албатта. Қонунларни қабул қилиш йўли билан ҳам 
ҳудди шу мақсадга эришиш мумкин. Аммо тупроқни муҳофаза 
қилишнинг иқтисодий афзалликларини ва ҳар бир фуқаронинг дав- 
датга нисбатан бурчларини аҳолига тушинтириш, шунингдек ерга 
беписандлик ва уни суистеъмол қилиш жамиятга зид ҳатти— хара- 
кат деб қаралиши учун унинг тўғрисида жонкуярлик қилиш одатида 
ҳосил қилиш энг демократии йўл бўлади.
Эрозияга учраган ерларда тупроқни эрозиядан химоя қилиш ва 
унинг 
унумдорлигини 
ошириш 
борасидаги 
чора — тадбирларни 
қатъий равишда, билимдонлик билан, марказлаштирилган тарзда 
амалга ошириш зарур. Бу тадбирлар қишлоқ хўжалиги экинларини 
лалми ерларга тарам —тарам қилиб экиш, контур усулида суғориш, 
сувни ўзгарувчан тарзда сарфлаб жуякларни суғориш, эрозия дара­
жасини ҳисобга олган ҳолда ўғитларни табақалаштириб солиш, 
микроўғитлар, органик ўғитлар, гўнг, биогумус, лигнин, шаҳар 
чиқитларини солиш, кўк ўғитлардан фодаланиш, кўй йиллик ўт — 
ўланларни 
сегшш, 
структура 
ҳосил 
қилувчиларни 
қўлланиш, 
чўкиртак поялар ва анғиздаги қолдиқлар билан ёпиш, экилган 
яйловларни, иҳота дарахтзорларшш барпо эгиш, сув ташланадигап 
пастликларга чнм бостириш, мақсадга мувофиқ алмашлаб экиш- 
ларни, террасалашни жорий этиш, тупроққа чуқур ишлов бериш 
каби ва бошқа тадбирларни ўз пчнга олади. Ж арликларни кўмиб 
текислаш ҳамда кўп миқдордаги органик ўғитларни солиш, кўп 
йиллик ўтларни экиш, суғориш техникасини тартибга солиш ва 
ариқ —зовурларнинг ўпирилишига йўл қўймаслик, 
гидротехника 
инпюотлари қурилишида агротехника тадбирларини қўллаш йўли 
билан тупроқ унумдорлигини тезлик билан ошириш мумкин ва

---

унумдорлигини тезлик билан ошириш мумкин ва эарурдир. Ж ар- 
ликлар атрофидаги партов ерларни қишлоқ хўжалик матқсадларда 
фойдаланиш учун жалб этиш зарурдир.
Шундай қилиб, олдимизда ҳозирги авлоднигина эмас, балки 
келгуси авлодларнинг ҳам манфаатларини кўзлаб, эрозияга учраган 
ерлардан фодаланиш амалиётини янада ҳам такомиллаштириш ва- 
зифаси турибди. Мана шу ерлардан хўжасизларча фойдаланилган 
тақдирда улар яқин 10 йиллар ичида ўнглаб бўлмас даражада еми­
рилиши мумкин.
Шу тариқа гупроқ унумдорлигидан фойдаланишдаги: 
оқилона илмий экологик принципларнинг қўнол равишда бузилиши 
қанчадан — қанча маблаг, меҳнат сарфланишига, механиза— ция- 
лаш, ўғитлашга , мелиорациялашга қарамай ҳосилнинг тегишли 
даражада кўпайишига олиб келмади. Шу муносабат билан хўжалик- 
лардаги рахбар ходимларнинг тупроқ ва агроэкология соҳасидаги 
саводхонлик даражасини оширишни мақсадга мувофиқдир.
Тупроқни муҳофаза қилиш — ҳозирги куннинг ғоят ўткир жа- 
ҳон шумил муаммосидир. Тупроқни муҳофаза қилиш шунчаки бир 
мақсад эмас. У ни муҳофаза қилиш ва ифодаланиш яхлит бир бутун, 
ер рссурсларини муҳофаза қилишга, сифатини яхшилашга ва улар­
дан оқилона фойдаланишга қаратилган чора— тадбирлар тизими- 
дир.
Бу тизим тупроқ унумдорлигини сақлаб қолиш ва ошириш 
учун, агрохилма — хилликни, биосферани сақлаб туриш учун зарур­
дир. Шу нарса равшанки, тупроқни сақлаш, ер ресурсларидан 
оқилона, 
тежаб — тергаб фойдаланиш 
ҳозирги 
вақтда нафақат 
қишлоқ хўжалиги, балки умумсайёра аҳамиятига ҳам эгадир.
Шу боис академик А.П.Виноградов: «Бугунги кунда биосфе- 
рага тааллуқли нарсаларнинг ҳаммаси энг аввало Ернинг тупроқ 
қатламига тааллуқлидир», — деб таъкидлагани тасодифий эмас. 
Дарҳақиқат, одамларнинг тақдири кўп жиҳатдан ер ва тупроқ 
тақдирига боғлиқдир.
Буюк маънавий меросимиз «Авесто»даги атроф муҳитни, таби- 
атни, она — замиини тоза, пок сақлаш борасидаги «Инсон бутун ум­
ри давомида сув, тупроқ, олов умуман дунёдаги жамийки яхши нар- 
саларни пок ва бус бутун асрашга бурчлидир» деган ибратли кўр- 
сатмалар бутунги кунда ҳам 
ўз
аҳамиятини йўқотмагандир.

---

ШЎРЛАНГАН ТУПРОҚЛАР М ЕЛИО РАЦ ИЯСИН ИН Г 
ДО Л ЗА РБ МУАММОЛАРИ
Суғорма деҳқончилигимизнинг бир табиий кушандаси борки, у 
ҳам бўлса тупроқнинг шўрланишидир. Унинг қишлоқ хўжалигига 
етказадиган зарари ниҳоятда катта. Кучсиз шўрланган ерларда пах­
та ҳосилдорлиги 20-25 фоиздан, кучли шўрланган ерларда 80 фоиз­
гача камайиши илмий тажрибаларда аниқланган. Агар республика­
миз сугориладиган майдонларининг 60 фоизидан ортиқроғи ҳар хил 
даражада шўрланган тупроқлардан иборат эканлигини назарда тута- 
диган бўлсак, у ҳолда ҳар йили ўртача 1,5 млн. тонна атрофида 
пахта ҳосилидан маҳрум бўлаётганимизни тасаввур қилиш қийин 
эмас.
В. А. Ковданинг(1984) маълумотларига қараганда, ер шарида 
суғориладиган ерлар майдони 1980 йилларга келиб 230-240 млн. 
гектарни ташкил этган, аср охирида 300 млн. гектарга етиши мўл- 
жалланган. Планетамизнинг 40 фоиздан 60 фоизгача суғориладиган 
ерлари шурланган. Дунё миқёсида тупроқ шўрланиши ва ботқоқ- 
лашувидан йўқотиш ҳар йили 3 млрд. долларни, бундан ташқари 
суғорма деҳқончиликдан чиқиб кетаётган ер майдонлари 500-600 
млн. гектарни ташкил этади.
Халқаро озиқ-овқат ва қишлоқ хўжалик ташкилоти (Ф А О ) 
нинг маълумотларига қараганда суғориладиган шурланган ерлар 
майдонлари дунёнинг турли мамлакатларида 29,7 млн. гектарни 
ташкил этади. Эрон, Миср ва Аргентинада 30-34, АҚШ ва Покис- 
тонда 26-27, Хитой ва Ҳиндистонда 15-17, Таиланд, Австралия ва 
бошқа мамлакатларда 10-12 фоизгача суғориладиган майдонлар ик­
киламчи шўрланишга учраган.
Суғориладиган шурланган тупроқлар Марказий Осиёда, жум­
ладан, асосий техник ва озиқ-овқат экинлари - пахта, шоли, ғалла, 
маккажўхори етиштириладиган Ўзбекистонда ҳам кенг тарқалган, 
бундай тупроқлар мелиорацияси асосий долзарб муаммолардан бири 
ҳисобланади. Ж аҳон Банкининг (1995) маълумотларига қараганда 
1994 йил ҳолатига кўра Орол ҳавзасидаги 7,8 млн. гектар 
суғориладиган майдонларнинг 59 фоизга яқини ёки 4601,8 минг 
гектари ҳар хил даражада шўрланган бўлиб, ундан 2222,5 гектари 
(48,3%) уртача ва кучли шўрланган ерларга тўғри келади(32- 
жадвал). 70 фоиз майдонлар сунъий зовурлаштириш, ҳамда мурак­
каб агротехник ва мелиоратив тадбирлар ўткаэишни талаб этувчи 
ҳудудларда жойлашган.

---

Д авлатлар
Э киладиган 
майдон, 
минг га
С уғорилади 
ган майдон, 
минг га
Ш урланган ерлар м айдрни, минг 
га
Ж ам и
Ш ун дан ўрта 
в а кучли 
ш урланган 
м ай донлар
минг га
%
минг
га
%
Қ оэоғистон
Қ ирғистон
Т ожикистон
Т уркманистон
Ў збекистон
Ж ам и:
630,8
786,2
576,1
73
206,8
35,9
311,8
429,9
21,2
5
8,5
40,1
639,1
653,1
116,7
18
39,8
34,1
1458,3
1744,1
1664,9
95
1117,5
67,1
3580,0
4202,4
2222,9
53
789,9
35,5
6620
7815,7
4601,8
59
2222,5
48,3
Ўзбскистои Республикаси Ер Ресурслари давлат қўмитасининг 
қиёсий маълумотлари мамлакатимизда. кейинги 10 йил ичида ту­
п рок—мелиоратив ҳолггшда сезиларли ўзгаришлар бўлганлигини 
тасдиқлайди. 2000 йи.вда кучсиз шурланган ерлар майдонлари 1990 
йилга нисбатан 288,2 минг гектарга. (8,4%), ўртача шўрланган ер­
лар 63.3 минг гектарга (2,1%) ва кучли шурланган ерлар майдони
210,0 
минг 
гектарга 
(5,7%) 
ортган, 
Республикамизда 
жами 
шурланган ерлар майдонлари ҳозирда 64,4 фоизни, шундан ўртача 
ва кучли шўрланган ерлар 29,1 фоизни ташкил этади ( 3 3 - жадвал).
Ажабланарлиси шундаки, айрим вилоятларда (ҳудудларда) ту­
прок шўрланиш жараснларини жараёнларининг юқори суръати кол­
лектор — зовур тармоқларининг етишмаслиги натижасида содир 
бўлса, аксарияг кўпчилик вилоятларда бу жараён зовурлар солиш­
тирма узунлигининг гектар ҳисобига ортиб бориши ва яхши йўлга 
қўйилган сифатли шўр ювиш ишларида кейин ҳам содир бўлмоқда 
(Насонов, Рўзиев, 1998).
Бухоро, Сирдарё; Ж иззах, Хоразм вилоятлари ва Қорақал- 
поғистон республикасида коллектор зовур тармоқларининг солиш­
тирма узунлиги республика ўртача » кўрсатгичларидан (28,0 м / г а )
анча юқори (38 — 46 м /г а ) бўлишига қарамасдан турли даражада 
шўрланган ерлар майдонлари айнан шу вилоятларда 75 — 90 фоизни 
ташкил этади
Аксарият вилоятларинг кучсиз, ўртача шурланган ва ҳатто ювил­
ган тупроқлар орасида 20 — 30, айрим ҳолларда 50 фоизгача шўр- 
хокли доғлар учрайди. Бундай кичик ва катта шўрхокли ерлардаги 
доғлар мавжуд коллектор —зовур тармоқларининг техник носоз ҳо- 
латга келиб қолганлиги, иш самарасининг ўта пастлиги ва айрим

---

Ж адвал 33.