Тупроқшунослик асослари

Тупроқнинг пластиклиги
. Нам тупроқнинг ҳар қандай ташқи кучлар 
таъсирида ўз яхлитлигини бузмаган ҳолда шаклини ўзгартириши ва буни 
механик кучлардан кейин ҳам сақлаб қолиш хусусиятига 
тупроқнинг 
пластиклиги 
дейилади. Пластиклик одатда нам ҳолдаги соз, қумоқ тупроқлар 
ва қисман қумлоқ тупроқлар учун характерли. Куруқ тупроқ пластикликка 
эга эмас. Юқори намлик бўлганда ҳам тупроқ оқадиган ҳолга келади ва 
пластиклигини йўқотади.
Тупроқ таркибида гилли минераллар, жумладан, монтмориллонитнинг 
кўп сақланиши, унинг пластиклик хоссасини оширади. Тупроқ намлигига 
кўра (Аттерберг бўйича) пластикликнинг қуйидаги константалари 
ажратилади: 
1. П л а с т и к л и к н и н г ю қ о р и ч е г а р а с и - шундай намлик 
ҳисобланадики, унда стандарт (76 г) конуссимон металл мослама ўз оғирлиги 
билан тупроқ орқали 10 см чуқурликкача кириб боради. 
2. П л а с т и к л и к н и н г қ у й и ч е г а р а с и - тупроқ намунасини 3 
мм га қадарли ип ҳолида эшилганда, унда ажралиб кетишлар рўй 
бермайдиган ҳолатдаги намликдир. 
3. П л а с т и к л и к с о н и (миқдори) - пластикликнинг юқори чегараси 
билан қуйи чегараси ўртасидаги фарқ ҳисобланади. Бу фарқ қанчалик юқори 
бўлса, тупроқ ва грунтнинг пластиклиги ҳам шунча каттадир. Жумладан, соз 
тупроқларнинг энг юқори пластиклик сони (>17) га эга, бу кўрсаткич 
қумоқларда 7-17; қумлоқда <7; қум тупроқларда пластиклик бўлмайди ва 
унинг миқдори 0 га яқин. 
Қишлоқ хўжалигида пластиклик чегараси катта аҳамиятга эга. Шунга 
кўра тупроқнинг етилганлик ҳолатидаги намлигини характерлаш ҳамда ерни 
6
(Soil degradation in the United States: extent, severity, and trends/ Rattan Lal, Terry M.Sobecki, Thomas 
Iiваri, John M. Kimble.2004, 6 бет.)
 

---

ТУПРОҚШУНОСЛИК АСОСЛАРИ
52 
ишлашнинг мақбул муддатини, яъни энг кам куч сарфлаб, ерни сифатли 
ҳайдаш муддатини белгилаш мумкин. 
Ўрта Осиѐнинг қадимдан суғориладиган оғир қумоқ таркибли оч тусли 
бўз тупроқларининг пластиклиги анча юқори бўлиб, тупроқнинг ҳайдалма ва 
ҳайдалма ости горизонтлари пластиклигининг юқори чегараси 28-29, қуйи 
чегараси 18-19 фоиз ва пластиклик сони 9-10га тенг. Тақир тупроқларда 
пластикликнинг юқори чегараси 23-24 ва қуйи чегараси 15-16 фоизни ташкил 
этади.