Тупроқшунослик асослари

ТУПРОҚШУНОСЛИК АСОСЛАРИ
50 
тупроқда намнинг кўпайиши ўз навбатида ҳавонинг камайишига олиб келади 
ва аксинча намнинг камайиши хавонинг кўпайишига олиб келади, чунки сув 
ва ҳаво бир маънода - тупроқ ковагида мавжуддир. 
Ўзбекистон тупроқларида макроагрегатларнинг камлиги, ҳамда 
уларнинг сувга чидамсизлиги ҳажм массасини вегетация давомида ўзгариб 
туришига олиб келади. Суғориш сувлари агрегатларни бузади ва уларни 
янада зичлашишига сабаб булади. Янги суғориладиган ерлар аста-секин 
зичлашиб тупроқ қовушмасининг зичлиги жиҳатдан ўртача ўринда туради. 
Турли типдаги суғориладиган тупроқлар қовушмасининг зичлиги жиҳатдан 
бир-бирига яқин туради. Шундай бўлса ҳам, саҳро зонасидаги ва гидроморф 
шароитидаги тупроқлар айниқса кучли зичлашган бўлади. Умуман, қуйи 
қатламлардаги тупроқнинг ҳажм массаси устки қатламдаги тупроқнинг ҳажм 
массасига нисбатан каттароқ бўлади. Энг катта ҳажм массаси ҳайдалма 
қатлам тагидаги қатламдадир. 
С.Н.Рижов ҳайдалма қават тагидаги зичлашган қатлам, яъни "плуг 
товони" суғориш вақтида берилган сувнинг ва қисман ишлаш қуролларининг 
тупроқ структурасини бузиши ва тупроқни зичлаштириши туфайли вужудга 
келади, деган фикрни баѐн қилади. Шунинг учун ҳам қадимдан 
суғориладиган тупроқларнинг ҳайдалма ости қатламлари бир мунча қатта 
ҳажм массасига эга (1,6-1,8 г/см
3
). Тупроқнинг бу даражада зичланишига кўп 
йиллик суғориш ҳамда ҳайдов қуролларининг босиши сабаб бўлади. Бу 
қатламнинг зарари адабиѐтларда етарли даражада кенг ѐритилган ва 
деҳқонлар ҳам уни биладилар. Суғорилмайдиган ерларда "плуг товони" 
бўлмайди.
Шуни таъкидлаш керакки, суғориладиган бўз тупроқларда мавжуд 
микроагрегатлар оз миқдорда бўлсада, бутун вегетация давомида ҳажм 
массасини жуда ҳам кўтарилишига тўсқинлик қилиб, ўзига хос физик 
режимини вужудга келтиришига сабаб бўлади.
Тупроқнинг физикавий бузилиши, механик бузилиш жараѐни тупроқ