Тупроқшунослик асослари

ТУПРОҚШУНОСЛИК АСОСЛАРИ
248 
бўлса-В ишлари билан кўрсатилади, иллювиал қатламда бўлса С, элювиал 
қатламда бўлса-В ишоралари билан кўрсатилади. Кўпчилик тупроқларда 
одатда ҳар бир генетик қатлам бир неча қатламчаларга ажратилади холда улар 
А
1
А
2
, В
1
В
2
, С
1
С
2
ишоралари билан белгиланиб, уларнинг морфологияси 
характерланади. 
Тупроқ генетик горизонтлари қалинлиги турли тупроқ типларида ва 
уларниинг айрим А, В, С қаватларида бир хил бўлмайди. Тупроқ деганда 
фақат устки гумус қатлам тушунилмайди, балки тупроқ пайдо қилувчи жараѐн 
таъсирида ўзгарган ва морфологик белгиларига кўра она жинсдан фарқи 
бўлган маълум қалинликдаги қатлам тушунилади. Шунинг учун тупроқнинг
 
қалинлиги унинг типига кўра, ўрта хисобда 40 см дан 150 см гача бўлади. 
Баъзан 250-300 см қалинликдаги тупроқлар хам учраб, у юқоридан пастга 
томон см билан ўлчанади. Тупроқнинг умумий қалинлиги (генетик горизонти) 
ни аниқлаш билан бирга хар қайси генетик горизонт (А,В,С) қалинлигини 
белгилаш хам агрономия нуқтаи назаридан жуда катта ахамиятга эга. Масалан, 
гумусли-аккумулятив (А) горизонтнинг қалин бўлиши тупроқнинг 
унумдорлигини, элювиал (В) горизонтниинг аниқ ажралиб туриши эса бу 
қатламдан айрим моддаларнинг пастга ювилиб кетганлигини кўрсатади. 
Демак, тупроқнинг қалинлиги ва айрим генетик горизонтлар қалинлигини 
ўрганиш билан тупроқ пайдо бўлиш жараѐнининг даражасини ва айрим 
генетик горизонтлар қалинлигиинқ ўрганиш билан тупроқ пайдо бўлиш 
жараѐнининг даражасини тупроқнинг агрономик сифатларини аниқлаш 
мумкин. 
Тупроқнинг туси.
 
Табиатда учрайдиган тупроқ типлари, хиллари ва 
уларнинг айрим қатламлари ўзига хос тусга эга бўлиб, бу уларнинг энг 
муҳим морфологик белгиларидан ҳисобланади. Тупроқ бу белгиси билан она 
жинсдан, генетик горизонтлар эса бир-биридан аниқ фарқ қилади. Тупроқлар 
кўпинча тусига қараб номланади. Масалан, каштан тупроқ, қизғиш тупроқ, 
бўз тупроқ ва бошқалар. Тупроқнинг асосий ранги кимѐвий. Тупроқнинг 
асосий ранги кимѐвий таркиби ва чиринди моддаларига қараб ўзгаради. 
Тупроқ таркибида органик модда-чиринди қанча кўп бўлса, унинг туси 
шунча қорамтир бўлади. Шунинг учун тупроқ тусини пухта ўрганиш ва 
тўғри аниқлаш билан ундаги чиринди миқдорини тахминлаш мумкин. 
Чунончи, чиринди 10% дан кўп бўлса, тупроқ тим қора, 8-10% бўлса қора, 6-
8% бўлса, қорамтир ѐки тўқ жигарранг тусда бўлади. Тупроқда гумус қанча 
кам бўлса, унинг туси шунча оқиш бўлади. 
Қизғиш тусли тупроқ таркибида темир (ИИИ)-оксид, оқ тусли тупроқда 
эса кремнезем темирнинг чала оксидлари (закиси) тупроқни ѐки унинг айрим 
қисмларини яшил, зангори ѐки кўкимтир тусларга бўяйди. Масалан, ботқоқ 
тупроқларда учрайдиган вивианит уларга кўк тус беради. Тупроқда 
марганест бирикмалари борлигини унда интенсив қора нуқталар пайдо 
бўлишидан билса бўлади. Тупроқнинг рагини аниқлагач, унинг таркиб 
ҳақида тасаввурга эга бўлиш мумкин. 
Рангни ифодалаш учун икки-учта сўздан иборат таърифлардан 
фойдаланилади (оч жигарранг, бўз кулранг, қўнғир кулранг ва ҳоказо). Ушбу 

---