Тупроқшунослик асослари

ТУПРОҚШУНОСЛИК АСОСЛАРИ
250 
қалинлигига кўра қўйиидаги турлари бўлади: а) сланестсимон структура-
пластинкаларнинг қалинлиги 5 мм дан зиѐд; б) ясси плитасимон структура-
пластинкаларнинг қалинлиги 3-5 мм; в) тахтасимон структура – 
пластинкаларнинг қалинлиги 1 мм дан юпқа; г) тангачасимон структура – 
агрегатлар ясси плитасимон ва тахтасимон плиталардан кичик бўлади.
Структуранинг турини тўғри аниқлаш катта аҳамиятга эга, чунки 
тупроқларнинг турли типларига ва ҳар қайси генетик қатламига тупроқ 
структураларининг мвайян типлари тўғри келади. Масалан, гумусли 
қатламлар учун донадор, увоқли донадор, кукунли-донадор структура; 
элювиал қатламлар учун эса устунли, призматик, ѐнғоқсимон (ғўраша), 
палахсали каби структуралар хосдир. 
Тупроқ структурасининг турини чуқур кавлаѐтганда чиқариб 
ташланган сочилиб турувчи тупроққа қараб аниқлаш мумкин. Бу усулдан 
ташқари, тупроқ қатламидан пичоқ билан озгина тупроқ кесиб олиб ва уни 
кафтда ѐйиб, агрегатнинг шаклига қараб ҳам тупроқ структурасининг турини 
аниқласа бўлади. Тупроқ қатламларида кўпинча структуранинг ҳар хил 
турларини учратиш мумкин. Бу ҳолда структурага икки-учта сўз билан 
таъриф беришга ва охирги сўз билан кўпроқ учрайдиган аломатларни 
таъкидлашга тўғри келади. Масалан, агар қатламда увоқлар кўпроқ бўлсаю, 
палахсалар ҳам учраса, бундай структура палахсали-увоқли структура деб 
аталади. Қатламларда агрегатлардан ташқари, агрегатларга ѐпишиб 
боғланмаган зарралар ҳам бўлади. Бундай тупроқлар структурасиз тупроқлар 
деб юритилади. Қумли тупроқлар структурасиз тупроқларга яққол мисол 
бўла олади. 
Тупроқ қовушмаси.
Тупроқнинг ва алоҳида қатламларининг қовушмаси 
деганда уларнинг коваклиги ва зичлигининг ташқи ифодасини тушунмоқ 
лозим. Бунда кўпинча бўлакчалар зичлиги эътиборга олинади. 
Тупроқ зичлиги. 
Тупроқнинг зичлиги зичли-ўлчагич деб аталувчи 
асбоблар-плотнометр билан ўлчанади. Далада тупроқ чуқурини морфологик 
таърифлашда тупроқнинг зичлиги қуйидаги кўрсаткичларга асосланган ҳолда 
кўз билан чамалаб аниқланади. 
Жуда зич қовушма.
Бундай тузилишдаги тупроқни белкурак билан 
кавлаб бўлмайди, бу мақсадда лом ва киркадан фойдаланишга тўғри келади. 
Шўртоблар ва шўртоб тупроқларнинг иллювиал қатламлари ана шундай 
зичланган бўлади.
Зич қовушма.
Мазкур қовушмали тупроқни катта куч ишлатиб белкурак 
билан кавлаш мумкин, лом ва киркадан фойдаланмаса ҳам бўлади. Соз ва 
қумоқ тупроқлар иллювиал қатламлари учун характерли. 
Ғовак қовушма.
Кавлашда белкурак тупроққа осонлик билан киради, 
итқитилганда тупроқ алоҳида зарралар ѐки структура бўлакларига бўлиниб 
кетади. Бундай тузилиш қумоқ ва соз ҳамда қумли, қумлоқ тупроқларнинг 
устки структурали қатламларига хосдир. Ғовак қовушма яқинда этилган 
пайтда сифатли қилиб ва ишлов берилган тупроқларнинг ҳайдалма 
қатламида кўпроқ учрайди. 

---