Тупроқшунослик асослари

ТУПРОҚШУНОСЛИК АСОСЛАРИ
251 
Сочилувчан қовушма.
Тупроқ сочилувчан бўлиб, механик зарра-лари 
бирикмаган бўлади. Қумли тупроқлар ана шундай тузилишга эга.
Агрегатлар ичидаги ковакларнинг характерига кўра ғовакдор қовушма 
(тупроқда 3 мм дан кичик диаметрли тешиклар бўлади), ғалвирак қовушма 
(тупроқда 3-5 мм ли бўшлиқлар бўлади), тешик –тешикли ғовак қовушма 
(бўшлиқлар диаметри 5-10 мм ни ташкил этади), кавакли қовушма 
(бўшлиқлар диаметри 10 мм дан ортади) бўлади. 
Агар коваклар структура бўлаклари орасида жойлашган бўлса, бундай 
тузилиш дарзли тузилиш деб аталади. 
 
Тупроқнинг намлиги
.
Тупроқнинг намлиги абсолют қуруқ тупроқ 
массаси ѐки ҳажмига нисбатан фоиз билан ифодаланган сув миқдоридир, 
Тупроқнинг намлиги ундаги сув заҳираларини, суғориш муддатларини 
аниқлаш, тупроққа ишлов бериш ва бошқалар учун аниқланади. 
Тупроқнинг бу белгиларини ўрганишда ҳар қайси қатламнинг 
намлигини ўрганиш ҳам катта аҳамиятга эга, чунки тупроқнинг баъзи 
белгилари унинг намлик даражасига қараб ўзгаради. Морфологик 
белгиларига кўра тупроқларнинг намлик даражаси, 
ҳўл, нам, нимхуш
ва 
қуруқ
бўлади. 
Қатлам орасидан сув томчилари сизиб турса ҳўл тупроқ, зарра орлиғи 
сув билан тўйинган бўлса нам тупроқ, зарралар тўзимасдан бир-бирига 
ѐпишиб турса, нимхуш тупроқ ва зарралар тўзиган ҳолда бўлса, қуруқ тупроқ 
дейилади. Лекин табиатда абсолют қуруқ тупроқ бўлмайди. Тупроқнинг 
намлик даражасига кўра ўзига хос агротехника тадбирлари қўлланилади. 
Тупроқнинг механик таркибини
аниқлаш дала шароитида тахминий 
тарзда бўлиб, кейинчалик лабораторияда анализ қилиш йўли билан текшириб 
кўрилади. Тупроқнинг механик таркиби дала шароитида қуруқ ва нам ҳолида 
аниқланади. Нам ҳоатда аниқлаш учун тупроқ намунасига уни хамирсимон 
ва энг пластик ҳолатга келтирадиган миқдорда сув қўшилади. Хлорид 
кислота таъсирида вижиллаб қайнайдиган карбонатли тупроқларга сув эмас, 
балки ҲCИ нинг 10% ли эритмаси қўшилади. 
Тупроқлар механик таркиби айрим турлариниинг аломатларини ҳўл 
лой қилиб кўриш усулини қараб чиқамиз. 
Қум қуруқ ҳолатда сочилувчан бўлади, агрегатлар ҳосил қилмайди. 
Лой қилинган тупроқ намунасини думалоқлаб бўлмайди. 
Қумлоқ тупроқ қуруқ ҳолатда бармоқлар билан босилганда осонгина 
парчаланадиган палахса ва кесаклар ҳосил қилади. Лой қилинган қумлоқ 
тупроқ намунасини думалоқлаш мумкин, аммо ип қилиб эшиб бўлмайди. 
Енгил қумоқ тупроқлар қуруқ ҳолатида думалоқ шаклдаги кесаклар 
ҳосил қилади, бармоқ билан кучсиз эзганда ҳам бу кесаклар майдаланиб 
кетади. Лой намунасини думалоқлаш, йўғонлиги тахминан 3 мм ли чилвирга 
айлантириш мумкин. Чилвирни ҳалқа қилиб букмоқчи бўлсак, у қисмларга 
бўлиниб кетади. 
Ўртача қумоқ тупроқлар қуруқ ҳолатда бурчаклари, қирралари ва ѐқлар 
яққол ифодаланган агрегатларни ҳосил қилади. Агрегатларни бармоқлар 
билан катта куч ишлатиб бўлиш мумкин. Тупроқнинг лой қилинган 

---