Tuproqshunoslik va geografiya

1-jadval

Surxondaryo havzasidagi daryolar to’g’risidagi asosiy ma’lumotlar

(Shuls, Shalatova, 1961)

Daryolar	Suv yig’ilish maydoni, km^2	Uzunligi, km	O’rtacha yilik suv sarfi, m^3/sek	Yillik oqim iqdori, % da			O’rtacha ko’p yillik oqim, l/sek 1 km^3 da
				Mart-aprel	Iyul-sentabr	Oktabr-noyabr
To’palangdaryo	2200	112	52,2	61,1	28,5	10,4	23,6
Sangardak	889	98	15,2	68,0	19,2	12,8	17,0
Xo’jaipok	794	88	6,49	79,4	9,0	11,6	8,0
Sherobod	2950	171	7,53	62,3	17,4	20,3	2,50
Surxondaryo	13610	196	23,4	70,2	10,4	19,3	22,0
Dashnobod	311	64	6,12	68,6	16,0	15,3	19,7
Sharg’un	56	38	0,91	67,3	14,0	18,7	16,1

To‘palangdaryo Hisor tog‘ tizmasidagi 4688 m. balanddan boshlanadi. Surxondaryoning eng sersuv o‘ng irmog‘i. Uzunligi 117 km. Suv yig‘ish maydoni 2200 km². Eng yuqori oqimi Sariosiyo yoki Qorasuv, so‘ngra Tamshush deb ataladi. G‘ovasoy qo‘shilgandan so‘ng To‘polondaryo nomini oladi. Boshlanish joyidan Zarcho‘p qishlog‘iga qadar chuqur va tor, ba’zi joyida kanonsimon vodiydan oqadi. Vodiyning kengligi 20-30 metrdan 200 metrgacha. Zarcho‘p qishlog‘idan o‘tgandan so‘ng daryo vodiysi bir oz keng, yon bag‘irlari qiya. Tog‘lar orasidan chiqqach, qayirdan tashqari yana 3 ta ko‘hna qayir (terrasa) hosil bo‘lgan.

To‘polondaryoning bir qancha irmoqlari bor. Ulardan eng yiriklari: chapdan - Oybeksuv (21 km), Xovatsoy (42 km), Kishtutsoy (61 km), Dashnobod (64 km); o‘ngdan - Shartut (25 km), Chosh (37 km); Balandsoy (18 km). To‘polondaryo asosan, mavsumiy qor va muzliklar suvidan to‘yinadi. Havzasida umumiy maydoni 22,5 km² ga yaqin muzlik va qorliklar mavjud. Qor chizig‘i o‘rtacha 3900 metr balandda. Eng ko‘p sutkalik suv sarfi (470 m3/sek.) 1941 yil yanvar oyida va eng kam suv sarfi (5,48 m3/sek.) 1946 yil dekabr oyida kuzatilgan. Yillik suv hajmining 51,8% mart - iyun, 37,4% iyul - sentyabr, 10,8% oktyabr - fevral oylarida oqib o‘tadi. Bir yilda o‘rtacha 850 ming tonna loyqa olib keladi. Daryo vodiysida yong‘oqzor, archazor, yaylovlar bor. To‘polondaryodan chiqarilgan Hazorbog‘ kanali Denov, Sho‘rchi, Qumqo‘rg‘on tumanlarini suv bilan ta’minlaydi.

To‘palangdaryo Qoratog‘daryoga nisbatan ikki martadan ortiqroq sersuvdir, uning tog‘lardan chiqish yeridagi o‘rtacha ko‘p yillik suv sarfi 52 m³1sek. To‘palangdaryoga o‘zining Sharg‘un irmog‘i bilan Dashnabod (Obizarang) daryosi kelib quyiladi. Zarcho‘p qishlog‘igacha, ya’ni tog‘lardan chiqish joyiga qadar To‘palangdaryo ayrim joylarda tagidan oqadi. Shatrut irmog‘ining quyilish yeriga qadar vodiyning eni 100-120 m, undan quyida esa 60-80 m; faqat irmoqlar kelib quyilish joylarida vodiy 200 m gacha kengaygan. Vodiyning yon bag‘irlari tik, baland. Daryo o‘zani ancha turg‘un, u kamdan kam joylardagina tarmoqlashgan; faqat tog‘ etaklariga yaqin kelgandagina u ikki-uchta tarmoqqa ajralib, uzunligi 300 m, eni 50 m keladigan orolcha hosil qilgan.

Hisor tizmasi etaklaridan boshlab To‘palangdaryo kengligi 2-5 km bo‘lgan vodiyda oqadi, biroq Xonim qishlog‘idan o‘tgandan so‘ng vodiy yana torayadi. Tog‘ etaklaridan boshlab daryoda qayir paydo bo‘ladi; qayirning eni dastlab 50-400 m orasida bo‘lsa, daryo tekislikka chiqqandan so‘ng deyarli 2 km ga yetadi, biroq daryo etagiga kelganda yana 100-200 m ga tushib qoladi. Tog‘lardan chiqqandan so‘ng, ayniqsa daryoning quyilish qismida daryo o‘zani bir necha tarmoqlarga ajralib ketadi, u o‘z qiyofasini o‘zgartirib “daydib” yuradi.

To‘palangdaryo suv yig‘ilish maydonining o‘rtacha balandlign 2546 m; 4000 m dan baland joylar unda atigi 3,1% ni, 3500 metrdan baland joylar esa 15,4% ni tashkil etadi. Suv yig‘ilish maydoni uncha baland bo‘lmaganligidan To‘palangdaryoning suvi asosan mavsumiy qorlarning erishidan hosil bo‘ladi, uning to‘yinishida abadiy qor va ayniqsa muzliklar juda kam ishtirok etadi. Shunday qilib, To‘palangdaryo qor-muzlik suvlaridan to‘yinadigan daryolar qatoriga kiradi va shu tipdagi daryolar uchun xos bo‘lgan rejimga ega: daryoda suv fevral oxirlarida ko‘paya boshlab, to iyunning oxirlariga qadar ko‘paya boradi; may-iyun oylarida suv eng ko‘p oqadi, iyun oyidan boshlab esa suv kamaya boshlaydi; sentyabrning ikkinchi-uchinchi o‘n kunliklariga borganda to‘lin suv davri tamom bo‘ladi, biroq suvning asta-sekin kamayib borishi yanvar oyining oxirlariga qadar davom etadi.

To‘palangdaryo Surxondaryo havzasidagi eng sersuv daryodir. uning yillik oqimi Surxondaryo havzasining tog‘li qismida hosil bo‘ladigan oqimning taxminan 44 foizini tashkil etadi. Tog‘lardan chiqish joyida (Zarcho‘p qishlog‘i yonida) To‘palangdaryoning o‘rtacha oqim moduli 23,6 l/sek. km² ga teng, uning o‘rtacha yillik suv sarfi 33,4 m³/sek dan (1957 yil) 71,1 m³/sek gacha (1934 yil) o‘zgarib turadi. Eng katta maksimal suv sarfi 470 m³/sek ni (yanvar 1941 yil), eng kichik o‘rtacha oylik suv sarfi 5,71 m³/sek ni (yanvar 1947 yil), eng minimal suv sarfi esa 5,48 m³/sek ni (1946 yil) tashkil etgan.

To‘palangdaryoning suvi ancha loyqa, uning o‘rtacha loyqaligi Zarcho‘p qishlog‘i yonida 0,305 kg/m³ ga teng, oqiziqlar miqdori esa 15,6 kg/sek yoki yiliga 491 ming tonna. Demak, bu daryoning har 1 km² suv yig‘ilish maydoni yuzasidan o‘rtacha hisobda har yili 224 tonna oqiziq yuvib ketiladi.

Obizarang (Dashnobodsoy) - Surxondaryo viloyati Sariosiyo tumanidagi soy, To‘polon daryosining chap irmog‘i. Uzunligi 58 km, suv to‘plash maydoni 330 km². 60 ga yaqin irmog‘i bor. Hisor tizmasining janubiy tarmog‘i — Qoldirg‘a tog‘larining janubiy yon bag‘irlaridagi buloqlardan boshlanadi. Obizarangdaryo mavsumiy qor va yomg‘ir suvlaridan to‘yinadi. Obizarangdaryoda 1928 yildan gidrologik kuzatishlar yo‘lga qo‘yilgan. O‘rtacha yillik suv sarfi 3,5 m³/sek. Obizarangdaryo oqimining 80—85% mart—iyun oylariga to‘g‘ri keladi, aprel—may oylarida o‘rtacha oylik suv sarfi 25 m³/sek. gacha etadi. Obizarangdaryoda tez-tez sel toshqinlari ham kuzatilib, suv sarfi 100 m³/sek. ortadi. Yozning oxiri va kuzda quyi oqimida o‘zani quruq bo‘ladi. Obizarangdaryo suvi, asosan, sug‘orishga sarflanadi.