Tuproqlar geografiyasi

6.2. Tropik nam va mavsumiy nam o‘rmon oblasti
Mazkur oblast barcha materiklarda tarqalgan bo‘lib, minta­
qaning deyarli yarmini ishg‘ol etgan. U asosan Markaziy Amerika,
100

---

ko'proq Janubiy Amerika, Kongo daryo havzasi va Gvineya qoiti- 
g‘i sohillari, Hindiston va Hindi-Xitoy yarim orollami qamragan. 
Tuproq qoplamida: 1) yomg‘irli tropik o‘rmonlaming qizil sariq 
ferralit tuproqli; 2) mavsumiy nam (musson) tropik o‘rmonlar va 
baland bo‘yli o‘tli savannalaming qizil tuproqli zonalariga ajratiladi.
Ferralitlanish jarayoni tuproq massasi minerailarining chuqur 
o‘zgarishi tufayli sodir bo‘ladi. Temiming gidroiksidlanishi tufayli 
tuproq qizil va sariq tus oladi.
Qizil
-
sariq tuproqlar
yil va sutka mobaynida havo harorati 
25-27 °C, yillik yog‘in miqdori 2500 mm va undan ko‘p bo‘lgan, 
yuqori mahsuldor doimiy yashil nam tropik o‘rmonlar ostida 
vujudga keladi. Yillik tuproqqa tushadigan ocsimlik mahsulotlari -
opad miqdori juda yuqori bo‘lib, 250-400 s/ga ni tashkil etadi. Opad 
tarkibidagi organik moddalaming katta qismi tezda minerallashadi 
hamda ularning ma’lum qismi yana moddalaming biologik aylanma 
harakatida ishtirok etadi. Qizil sariq tuproqlarda gumus miqdori 
qatlamining qalinligi 10-15 sm, gumus miqdori unchalik ko‘p emas -
4-5 %, tuproq muhiti ishqorli (pH < 5) bo‘Iadi.
Qizil ferralit tuproqlar
deyarli o‘sha issiqlik sharoitida, ammo 
yog4 in miqdori biroz kam (1300-1800 mm) hamda yilning qurg‘oq- 
chil mavsumi 3-4 oy davomiyligi yaqqol namoyon bo'lgan, baland 
bo‘yli o‘tli savannalar va mavsumiy nam o‘rmonlar ostida shaklla- 
nadi. Bunda temir oksidining ta’siri tufayli tuproqning qizil rangi 
kuchayadi. Relyefning tuproq - grunt suvlari yer yuzasiga yaqin 
joylarida temir birikmalari akkumulyatsiyasi va tuproq qatlami 
hamda turli qalinlikdagi gruntning temir va allyuminiy oksidlariga 
to‘yinishiga qulay sharoit yaratiladi. Nam holatida bu tuproq pichoq 
bilan yaxshi kesiladi, qurigandan so‘ng tezda qotadi va g‘ishtga 
o‘xshab qoladi. Shu tufayli uni 1807 yilda birinchi boiib ta’riflagan 
ingliz geologi F.Byukenen bu hosilani laterit (lotincha 
„later ” -
g‘isht) deb atagan. Shuni qayd etish lozimki, ferralit va 
lateritlashish jarayonlarining rivojlanishi uchun nafaqat nam tropik 
iqlimning gidrotermik sharoiti, balki shu bilan birga uzoq vaqt 
(geologik jihatdan) ham zarur bo‘ladi. Shuning uchun ferralit nurash 
po‘stining vujudga kelishi qadimiy bo‘lib, Yer sharining to‘rtlamchi 
davr muzlanishiga uchramagan va u bilan bogiiq tarzda yer 
yuzasining „yosharmagan” hududlari uchun xosdir.
101

---

Qizil ferralit tuproqlaming gumus qatlami qalinligi 30-40 sm, 
gumus miqdori esa 4 
%
gacha boiadi.
Tropik nam va mavsumiy nam o‘rmon oblastining ohak, mer­
ge 1 va asosiy tog* jinslarida