Tuproqlar geografiyasi

Tayanch ibora va atamalar:
Tropik mintaqa, harorat yig‘indisi, musson, opad, later, mar­
galit, botqoq tuproqlar, daryo havzasi, savanna, gumus, qizil- sariq 
tuproqlar, qizg‘ish - qo‘ng‘ir tuproqlar.
Nazorat ucbun savollar:
1. Tropik mintaqaning tabiiy -iqlim sharoitini tavsiflang.
2. Tropik nam va mavsumiy nam o‘rmon oblastining o ‘ziga 
xos jihatlarini ta’riflang.
3. Qizil sariq tuproqlaming hosil bo‘lishi va tarqalish xusu- 
siyatlarini aytib bering.
4. Qizil ferralit tuproqlaming hosil bo‘lishi va geografiyasiga 
to‘xtaling.
5. Tropik kserofit - o‘rmon va savanna oblasti hamda undagi 
jigarrang tuproqlarga oid ma’lumotlarni so‘zlab bering.
104

---

- 6. Quruq savannaning qizil qo‘ng% tuproqlariga ta’rif bering.
7. Tropik mintaqaning qora tropik va boshqa tuproqlari 
geografiyasiga oid nimalami bilasiz?
8. Tropik chala cho‘l va ch o i tuproqlariga umumiy tavsif 
bering.
9. Chala ch o i savannalaridagi qizgish - qo‘n g ir tuproqlar 
genezisi va geografiyasiga oid nimalami bilasiz?
10. Tropik mintaqaning dehqonchilikdagi ahamiyatini qanday 
baholaysiz?
105

---

VII BOB. 0 ‘ZBEKIST0N TUPROQLARI GEOGRAFIYASI
7.1. 0 ‘zbekistonda tuproqlar geografiyasining rivojlanishi
0 ‘zbekistonda tuproqlar geografiyasiga о id ilk ma’lumotlar 
N.Teyx tomonidan (1881) Toshkent atrofi tuproqlarini o‘rganish 
natijasida ushbu tuproqlaming gumusga kambag‘al va karbonatli 
ekanligini qayd etilishi bilan boshlagan. 1882-yilda A.Medlendorf 
,,Farg‘ona vodiysi ocherklari” risolasida hozirgi bo‘z tuproqlami 
sariq tuproqlar deb atagan. 1886-yildagi V.V.Dokuchayevning 
tuproqlar tasnifida mamlakatimiz tuproqlari umuman nazardan 
chetda qolgan. Ushbu muallifning 1900-yildagi tasnifida avvalgi 
sariq lyossli mergelli tuproqlar sinfini aeral tipga kiritilib, sariq va 
oqish tuproqlarga ajratilgan. N.M.Sibirsev tasnifida o‘sha tuproqlar 
eol - lyoss tuproq tipining lyoss tuproq kenja tipiga kiritgan.
0 ‘zbekistonda tuproqlar geografiyasi bo‘yicha ilmiy tadqi- 
qotlar avvalo yirik tuproqshunos olimlar - S.S.Neustruev va 
N.A.Dimolar nomi bilan chambarchas bog‘liq. Aynan ular XIX 
asrning oxiri va XX asrning boshlarida Turkistonda tuproqlar 
geografiyasining rivojlanishiga asos soldilar.
1908-1915-yillar mobaynida „Ko‘chirish ishlari boshqarmasi” 
va „Yerlar holatini yaxshilash boiim i” tomonidan o‘tkazilgan maj­
muali tuproq - botanik tadqiqotlarda S.S.Neustruev va N.A.Dimolar 
faol ishtirok etdilar.
1908-yilda S.S.Neustruev boshchiligidagi birinchi ekspeditsiya 
Chimkent uezdi hududini o‘rgandi. To‘plangan ma’lumotlar asosida 
„Chimkent uezdining tuproq - geografik ocherki” nomli asar 
dunyoga keldi. Asar o‘ta mukammal, ilmiy g‘oyalarga boy va 
muhim tabiiy qonuniyatlar aniq ifodalanib berilganligi uchun 1912- 
yilda N.M.Prjevalskiy nomli oltin medal bilan taqdirlangan.
S.S.Neustruevning tuproqlar geografiyasiga qo‘shgan ulkan 
hissasi: u 0 ‘rta Osiyodagi yangi tuproq tipi - bo‘z tuproqlami 
ajratadi, va to‘liq tavsiflaydi; tuproqlaming balandlik zonalligini 
asoslaydi; Farg‘ona tizmasining o‘rmon tuproqlarini ta’riflaydi;
106

---

tipik va to‘q bo‘z tuproqlami kashtan va qora tuproqlaming analogi 
deb bilganligi hamda respublikamiz tuproqlarini tasniflashdagi va 
boshqa tadqiqotlarida yaqqol namoyon boiadi. Xususan u bo‘z 
tuproqlami to‘rtta tipchaga ajratilgan tasnifini taklif etgan:
1) tuzilmali (sho‘rtoblangan) bo‘z tuproq yoki sur - qo‘ng‘ir tuproq;
2) to‘q tusli bo‘z tuproq; 3) tipik bo‘z tuproq; 4) och tusli sayoz 
qatlamli ch o i bo‘z tuproq.
0 ‘zbekistonda tuproqlar geografiyasining rivojlanishida 0 ‘rta 
Osiyo davlat universiteti qoshida Tuproqshunoslik va geobotanika 
institutining tashkil etilishi (1921) katta turtki boidi. Uning 
tashkilotchilaridan biri va rahbari hamda 0 ‘rta Osiyoda tuproqlar 
geografiyasi ilmiy maktabining asoschisi ham N.A.Dimo hisob­
lanadi. U o‘z tadqiqotlarida tuproq va o‘simlikni yaxlit jismning bir 
qismi, landshaftning murakkab qismi sifatida qaradi. Tuproq va 
uning zamini avvalo o‘simliklar uchun yashash muhiti, o‘simlik 
qoplamiga esa ushbu muhitni qayta yaratuvchisi va ko‘rsatkichi 
ekanligi sifatida yondoshdi.
XX asming 20-30 - yillarida N.A.Dimo tomonidan 0 ‘zbe- 
kistonda tuproqlami tasniflashda tuproq hosil boiishining choi 
tipiga: 1) eng oddiy cho‘1 och tus tuproqlari; 2) choi och tusli 
tuproqlari; 3) gipslashgan ch o i och tusli tuproqlar kiritilgan; 
vodiylarda o‘tloq tuproqlari, sug‘oriladigan hududlarda esa maxsus 
tip - madaniy-sug‘orma tuproqlar ajratiladi.
0 ‘rta Osiyoning tog‘oldi va to g ii mintaqalarida (Pomir 
misolida) N.A.Dimo sakkizta: 1) ch o i - dasht, chala choi tog‘oldi 
yoki tog‘ och tuslilar bilan (cho‘1 - dasht); 2) quruq - dasht och tusli, 
to‘q tusli tog‘ - kashtan tuproqlar bilan; 3) tog‘ - dasht; 4) tog" 
o‘tsimon (o‘tli) dashtlaming qora tuproqlariga o‘xshash tuproqlar 
bilan; 5) o‘tli o‘tIoqlaming tog‘ - o‘tloq tuproqlari; 6) alp o‘tloq- 
larining baland togii o'tloq tuproqlari; 7) qor va muzliklar hamda 
qoplama jinslardagi dog‘simon baland tog‘ tuproqli tog‘ tundra; 8) 
baland tog‘ choi zonalarini ajratgan.
N.A.Dimo tuproq hosil boiishida tuproq faunasining rolini 
birinchi boiib asoslagan. U o‘z tadqiqotlarini to‘rtta yo‘nalishda 
amalga oshirgan: 1) tuproqlar geografiyasi va landshaftshunoslik;
2) tuproq - o‘simlik qoplamini landshaftshunoslik nuqtayi nazardan
107

---

o'rganish; 3) sho‘rlangan tuproqlar melioratsiyasi; 4) tuproqlaming 
biologik - ekologik xususiyatlarini o‘rganish.
N.A.Dimoning ishtiroki va rahbarligida 1923-yilda 0 ‘rta 
Osiyoning 1:1000000 masshtabdagi tuproq xaritasi tuzildi va 
Vashington (AQSH)da o'tkazilgan tuproqshunoslaming I Xalqaro 
anjumanida namoyish etildi.
0 ‘rta Osiyo, xususan O'zbekistonda tuproqlar geografiyasi- 
ning rivojlanishida: LP.Gerasimov, M.A.Orlov, M.A.Pankov, 
A.N.Rozanov, N.V.Kimberg, A.Z.Genusov, B.V.Gorbunov, S.A.Shu- 
valov, V.A.Kovda, I.N.Stepanov hamda mahalliy olimlardan: 
M.B.Bahodirov, 
A.M.Rasulov, 
M.U.Umarov, 
D.R.Ismatov, 
L.T.Tursunov kabi olimlaming ishlari e ’tirofga loyiq. Ayniqsa, bu 
borada Tuproqshunoslik va agrokimyo instituti, 0 ‘zMUnmg 
tuproqshunoslik kafedrasi a’zolarining ishlari tahsinga sazovordir.
Tuproqlar geografiyasi jihatidan 0 ‘zbekiston hududini tabiiy 
geografik rayonlashtirishda uning hududi Turon provinsiyasining bir 
qismi hisoblanib, tabiiy majmualari komponentlarining farqi uning 
tekislik qismi bilan tog‘oldi va tog‘larida yaqqol ko'zga tashlanadi. 
Binobarin, 0 ‘zbekiston hududini tekislik va tog‘oldi - tog4 kabi ik­
kita provinsiyaga ajratish maqsadga muvofiq (Baratov, 1996, 149-b.). 
Har bir provinsiya turli xususiyatlari, tabiiy sharoitidagi va boshqa 
farqlanuvchi jihatlari majmuasi bo‘yicha - okruglarga boiinadi.
0 ‘zbekistonning tuproqlar geografiyasi nuqtayi nazaridan 
sakkizta okruglarga ajratilishi ham o‘rinlidir (,,0 ‘zbekiston tabiiy 
atlasi”, 1982), bular: Ustyurt, Quyi Amudaryo, Qizilqum, Chirchiq- 
Ohangaron, Farg'ona, Zarafshon, Qashqadaryo va Surxondaryo. 
0 ‘zbekistonda jami 81 ta tuproq rayonlari ajratilgan.
0 ‘zbekiston tuproqlarining geografik tarqalishini tekislik pro- 
vinsiyasida kenglik, tog‘oldi tog4 provinsiyasida balandlik minta­
qa lari bo‘yicha ко‘rib chiqish maqsadga muvofiqdir.
108

---

0
‘Z
B
E
K
IS
T
0
N
T
U
P
R
O
Q
K
A
R
T
A
S
I
109

---

110
T
u
p
ro
q
k
csm
asi
(
0
‘z
b
ek
is
to
n
R
e
sp
u
b
li
k
a
si
tu
p
ro
q
q
o
p
la
m
la
ri
a
tl
a
si
.„
Y
e
rg
e
o
d
e
z
k
a
d
a
st
r” 
d
a
v
la
t
q
o
‘m
ita
si,
2
0
1
0
.)

---

7.2. 0 ‘zbekistonning tekislik provinsiyasi tuproqlari 
geografiyasi
0 ‘zbekistonning tekislik hududlarida: sur - qo‘ng‘ir, qumli va 
cho‘l qumli, taqir va taqirli tuproqlar eng k o ‘p tarqalgan boisa-da, 
ayrim hududlarda o ‘tloq taqir, sho‘rxoklar hamda sug‘oriladigan 
maydon (voha)larda o ‘tloq voha, taqir o ‘tloq tuproqlari ham 
uchraydi.
Tekislikda yilning ko‘p qismi issiq, quruq, seroftob, ayniqsa 
yoz qurg‘oqchil, harorat yuqori, bug‘lanish yog‘inga nisbatan 15-20 
martaga ortiqligi tufayli o ‘simliklarning nihoyatda siyrakligidan 
tuproq hosil bo ‘lish jarayoni ancha sust kechadi, aksincha tuproqda 
turli tuzlarning to ‘planishiga imkon yaratiladi.