Tuproqlar geografiyasi

„Rus qora tuprog‘i” 
chop etildi. Bu asarda 
qora tuproqlar zonasining tabiiy sharoiti, uning paydo boiishi, tar­
kibi, morfologik tuzilishi va boshqa bir qancha xususiyatlari ochib 
beriladi. Olim tadqiqotlari natijasiga tayangan holda tuproqlaming 
paydo bo‘lishida 
iqlim 
sharoitining hal qiluvchi ahamiyatga ega 
ekanligi to‘g‘risidagi xulosaga keladi. Bir so£z bilan aytganda 
V.V.Dokuchayev genetik tuproqshunoslikning va tuproq to‘g‘risi- 
dagi ta’limotning asoschisi sifatida tan olindi. V.I.Vemadskiyning 
oqilona fikricha: „kalsiy kristallografiyada, qurbaqa fiziologiyada 
va benzol organik kimyoda qanday rol o£ynagan bo£lsa, qora tuproq 
tuproqshunoslikning rivojlanishida shunday rol o'ynagan”
V.V.Dokuchayev 1880-yilning bahoridayoq kelajakda ro'y 
beradigan qurg‘oqchilikka tayyorgarlik ko'rish lozimligi to‘g‘risida 
ogohlantirgan edi. 1891-yilda ro‘y bergan qurg£oqchilikning sabab- 
larini aniqlash va uni bartaraf etishga oid fikrlari bayon etilgan
12

---

„Dashtlarimizning o‘tmishi va hozirgi ahvoli” (1892) nomli 
asarini chop etadi. Unda qurg‘oqchilikka qarshi kurashda dasht 
hududlarining iqlimini o 4zgartirish, tuproqning suv tartibini yax- 
shilash va dasht dehqonchiligini qurog‘oqchilikka bardoshli tarzda 
tashkil etishga oid tadbirlar ko‘rib chiqilgan.
V.V.Dokuchayev 1895-yilda kasallikka chalinadi, 1896-yiIda 
turmush o‘rtog‘i Anna Yegorovna og4ir dardga uchraydi va 1896- 
yilning 2 fevralida vafot etadi. Shularga qaramasdan salomatligi bi- 
roz yaxshilanishi bilan V.V.Dokuchayev tabiat zonalari to‘g‘risidagi 
ilmiy g‘oyalarini boyitish va asoslashga kirishadi. Bu davrga kelib 
fanda Yer sharining iqlim va o‘simlik zonalari, qaysiki sayyora 
ekvatoridan qutblarga va tog4 vodiylaridan cho4qqilar tomon 
qonuniyatli almashinishi to4g4risida tasawurlar mavjud edi. Bu 
to4g4risida XX asr boshlarida A.Gumboldt ham yozgan. Biroq, hech 
kim tabiiy sharoitning barcha majmualarini gorizontal (kenglik) va 
vertikal (balandlik) bo4yicha o4zgarishiga e’tibor bermagan, jum- 
ladan tuproqlarga ham. A.Gumboldt esa tuproqlaming zonal tarqa- 
lishini umurnan tan olmagan. V.V.Dokuchayev tuproqlaming ham­
da boshqa tabiat komponentlarining zonal tarqalishi to4g4risidagi 
noyob materiallarini umumlashtirishi natijasida. „Tabiat zonalari 
to‘g‘risidagi ta ’Iimotga” (1899) asarini nashr ettiradi. 1900-yilning 
oxiriga kelib V.V.Dokuchayevning dardi og4irlashib, ishga yaroqsiz 
holga tushadi va 1903-yilning 23-oktabrida bu dunyoni tark etadi.
V.V.Dokuchayevning tuproqshunoslik hamda tuproqlar geog­
rafiyasi va boshqa fanlar taraqqiyotiga qo'shgan hissasi quyidagilar:
1. Tuproqning paydo bo4lishidagi asosiy omillarni birinchi 
bo4 lib ilmiy asosladi.
2. Genetik tuproqshunoslik va tuproq to4g4risidagi ta’limotni 
yaratdi.
3. Tuproq to4g4risidagi ta’limot geologiya, geokimyo, minera- 
logiya, geobotanika, o'rmonchilik, dehqonchilik, o4simlikshunoslik, 
geografiya fanlarining rivojlanishiga katta ta’sir koersatdi.
4. Tabiat komponentlarining o4zaro ta’sir va aloqadorligining 
mohiyatini o‘z tadqiqotlari natijasida ochib berdi.
5. Tabiat zonalari to4g‘risidagi ta’limotni ishlab chiqdi.
6. Turli fan yo‘nalishlarida faoliyat olib boruvchi bo'lajak 
atoqli olimlarni jipslashtirgan o‘ziga xos ilmiy maktabga asos soldi.
13

---

7. 
V.V.Dokuchayev o‘zidan ulkan, ya’ni 225 ta nashr ishlarini 
abadiy meros sifatida qoldirdi.
2.3. T uproqlar geografiyasining rivojlanish tarixi
Bundan o‘n ming yillar oldin dunyoning turli qismlari (Yaqin 
Sharq, 0 ‘rta Osiyo, Xitoy, Qadimgi Misr, Eron va Yevropaning 
ayrim mamlakatlari)da kishilar yerga ishlov berishni boshlaboq, o‘z 
tajribalaridan kelib chiqqan holda yeming ishlov beriladigan ushbu 
yuqori-yuza qatlami turlicha bo‘lishi, uning unumdorlik kuchi qator 
sharoitlarga bogiiqligiga iqror bo‘lganlar. Shunday boisada tadqi­
qot obyekti ajratilgan (tuproq), biroq ilmiy tadqiqot usullari bo‘l- 
magan. Bundan 2-2,5 ming yillar oldin ham tuproqqa faqat deh- 
qonchilik obyekti - manbai sifatida qaralgan, unga ishlov berish, 
foydalanish, o‘g‘itlash to‘g‘risida ma’lumotlar yig‘ilgan va umum- 
lashtirilgan. 0 ‘rta asrda ham shu holat yuz bergan, dehqonchilik 
to‘g‘risidagi fan - agronomiya rivojlangan.
Tuproq to‘g‘risidagi dastlabki maiumotlami qadimgi xitoy- 
liklar, grek va rimliklar yozib qoldirgan manbaiarda ham uchratish 
mumkin1.
O'rta asrlarda yashab ijod etgan alloma Abu Rayhon Beruniy 
(973-1048) o ‘zining „Kitobul jam ohir fi m a‘rifatil javohir”
(„Javohimi bilishga oid ma’lumotlar to‘pIami”) nomli asari ona jins 
va tuproq mineral qismining fizik xossalarini o‘rganishda muhim 
manba hisoblanadi. Undagi tog4 jinslarini yemirilishining ahamiyati, 
nurashi to‘g‘risidagi xulosalar tuproqlar geografiyasi uchun katta 
ahamiyatga egadir - bu fikrlar o‘sha davr uchun ilmiy kashfiyot edi.
Buyuk mutafakkir Abu Ali ibn Sino o‘zining 30 dan ortiq 
asarlarini tabiiy fanlarga bag‘ishlagan. Ibn Sinoning “Kitob-ash- 
shifo” („Tib qonunlari”) asarida bayon etilgan tog4 jinslari va yer 
yuzasida kechadigan nurash jarayonlari to‘g4risidagi qarashlari 
tuproqshunoslikda katta ahamiyatga ega. Uning ko‘rsatishicha, „yer 
yuzasi suv va shamol ta’sirida yemiriladi va bu jarayon joyning 
relyefiga bog‘liq. Yer jinslari qattiq va yumshoq zarrachalardan 
iborat. Suv yumshoq jinslarni yuvadi va yoki shamol ularni yalab,
1