|
muzlik-koi yotqiziqlari
deyiladi. Bu yotqiziqlarda qalin qatlamli loyqalar orasida mayda
qumdan iborat qatlamchalaming boiishi xarakterli.
Muzlik suvi yotqiziqlari MDHning muzliklar keng tarqalgan
Yevropa qismida va G‘arbiy Sibir pasttekisligida uchraydi. Muzlik
suvlari yotqiziqlarida shakllangan tuproqlar uchun kam unumdorlik,
ya’ni gumus hamda oziq moddalarga kambag‘al va nam sigimining
past boiishi xarakterli.
Dengiz yotqiziqlari.
Bu jinslar qadimgi dengizlar o‘mida va
to‘rtlamchi davrda dengizlar transgressiyasi va regressiyasi
natijasida hosil boigan yotqiziqlardan iborat. Dengiz yotqiziqlari
odatda qatlamli boiishi, yaxshi saralanganligi va tuzlami ko‘p
saqlashi bilan xarakterlanadi. Bu jinslar Shimoliy Muz okeani
qirg‘oqlarida, Kaspiybo‘yi pasttekisligi, Orol dengizi qirg‘oqlariga
yaqin pasttekisliklarda keng tarqalgan. Bu jinslaming yer betiga
chiqib qolgan joylarida sho‘rlangan tuproqlar paydo boiadi. 0 ‘rta
Osiyoning katta hududlaridagi sho‘r tuproqlar ham asosan ana shu
jinslar bilan bogiiq.
Eol yotqiziqlari
shamolning turli tog' jinslari zarrachalarini
uchirib olib ketishi va yotqizishi natijasida hosil boiadi.
Shamol faoliyati, ayniqsa quruq iqlimli c h o i zonasida kuchli
boiib, qum barxanlari, qum tepachalari, marza qumlari va mo‘tadil
iqlimli dengiz qirg‘oqlari hamda daryo vodiylarida o‘ziga xos qum
tepalari - dyunalar shaklidagi relyefni yuzaga keltiradi.
0 ‘rta Osiyodagi eol qumlari kelib chiqishiga ko‘ra: 1) tub
jinslar - qumtoshlarning nurash mahsulotlarining uchirib to‘plani-
hidan; 2) allyuvial yotqiziqlaming
uchirilishi mahsulotlaridan
aosil boigan qumlarga boiinadi. Birinchisi - platolar va tog‘
yon bag* ri tekisliklarida, ikkinchisi esa allyuvial tekisliklarda tarqal
gan. Qumlarning mexanik tarkibi xilma-xil va o‘zgaruvchan. Eol
yotqiziqlari 0 ‘rta Osiyoning Qoraqum, Qizilqum va Mo‘yinqum
26
choilarida, Markaziy Farg‘onada va Balxashkoii atroflarida katta
maydonlami egallaydi. Eol qumlari Dnepr va Don havzalarida
hamda Kaspiybo‘yi pasttekisligida ham uchraydi. MDHning asosiy
cho‘1 zonasi tuproqlari ana shu jinslar ustida paydo boigan. Bular
orasida qumli cho‘1 tuproqlari keng tarqalgan.
Lyoss va lyossimon yotqiziqlar. Bularga lyoss va lyossimon
qumoqlar kabi o‘ziga xos qator belgilari bilan ajralib turadigan
to‘rtlamchi davr yotqiziqlari kiradi. Bu jinslar MDH Yevropa
qismining janubiy va janubi-sharqiy hududlarida, Shimoliy Kavkaz
hamda 0 ‘rta Osiyoda keng tarqalgan. Lyoss va lyossimon jinslarda
tabiiy unumdorligi yuqori bo‘lgan bo‘z, qora, kashtan tuproqlar
hosil bo‘ladi3.
0 ‘rta Osiyodagi to‘rtlamchi davr jinslari orasida agroirri-
gatsiya yotqiziqlari alohida o‘rin tutadi. Bu jinslarning hosil
boiishi sug‘orib dehqonchilik qilinadigan sharoitda insonlar fao-
liyati bilan bevosita bogiiq.
Qadimdan sug'orilib kelinayotgan (Zarafshon va Farg‘ona
vodiylari, Xorazm, Murg‘ob va Tajan) vohalarda sug‘orma suvdagi
loyqalaming yerga o‘tirishidan hamda go‘ng, paxsa devorlari
kabilar solingan maydonlarda 2-3 metrgacha qalinlikdagi yotqiziqlar
hosil boigan va ularda o‘ziga xos voha tuproqlari shakllanadi.
Tayanch ibora va atam alar:
Gipergenez, litosfera, Yer po‘sti, minerallar, magmatik (otqin-
di) tog‘ jinslari, metamorfik tog‘ jinslari, cho‘kindi tog‘ jinslari, ona
jins, denudatsiya, peneplenlashish, fizik nurash, kimyoviy nurash,
biologik nurash, elyuvial, delyuvial, allyuvial, prolyuvial, eol
yotqiziqlari, lyoss.
Nazorat uchun savollar:
1. Minerallar va tog‘ jinslari nima?
2. Tog‘ jinslarining genetik jihatdan qanday turlari mavjud?
5 Krasilnikov, P., Carre, F. & Momanarella, L. (eds.) Soil geography and gecstatistics. European Communities, 2008.
27
3. Nurash jarayoni va uning turlarini aytib bering.
4. Nurash jarayonining tuproq hosil boiishidagi ahamiyati
nimada?
5. Ona jins nima? Uning qanday xususiyatlarini bilasiz?
6. Elyuvial va prolyuvial yotqiziqlar nima?
7. Allyuvial yotqiziqlar qanday yotqiziqlar?
8. K o i va dengiz yotqiziqlari qanday farqlanadi?
9. Muzlik va eol yotqiziqlarini sharhlab bering.
10. Lyoss va lyossimon yotqiziqlar haqida nimalami bilasiz?
28
I I QISM .
TU PRO Q H O SIL B O ‘LISH IN IN G ASOSIY O M ILLA R I
Do'stlaringiz bilan baham: |
