|
CHo'l poyasi
Ekstraarid iqlimli cho'l poyasi butun respublikamiz maydoning (Qaraqolpog'istondagi Ustyurt tekisliklari bilan birga) 61,16% ni tashkil qiladi. CHo'l poyasiga dengiz sathidan 500-600 m gacha balandlikda bo'lgan yerlar kiradi. Bunday yerlar asosan O'zbekistonning g'arbiy qismidagi Qizilqum cho'lining ancha qismini, Amudaryo delg'tasining barcha maydonlarini, Ustyurt tekisliklarini hamda Kimrikqum, Qarshi va Surxon cho'llarini o'z ichiga oladi. CHo'l poyasida o'rtacha yillik namlik 120-200 mm ni tashkil etadi. Yozda 4-5 oygacha bir tomchi ham yog'in tushmaydi. SHu sababli havoning absolyut namligi iyulda 30% ga yetadi. CHo'l poyasining iqlimi keskin o'zgaruvchan, yahni kontinental iqlimdir. Yozi o'ta issiq, qishi juda sovuq bo'lib, bunga qo'shni cho'llarning tahsiri nihoyatda sezilib turadi, chunki u g'arbiy va janubiy tomondan katta Qoraqum, shimoldan keng Qizilqum cho'llari bilan tutashgan bo'lib, yaqinda yirik tog'lar va katta suv havzalari yo'q. CHo'llardan esadigan issiq havo oqimini hech qanday to'siq qaytarmaydi va u boshqa nam havo oqimi bilan qo'shilmaydi. Bu poyas sho'rxok, qum, gips va soz tuproqli yerlardan iborat. Iqlimi, o'simliklari va tuprog'i turli tuman bo'lganligi sababli, u ikki qismga: pastki cho'l va yuqori cho'lga bo'linadi.
Pastki cho'l
Pastki cho'lga Buxoro, Xorazm viloyatining ayrim joylari, Sirdaryo viloyatining shimoliy tumanlari, Qoraqalpog'iston Respublikasining Ustyurt past tekisliklaridagi sho'rxok yerlar kiradi. Bu zonaga tuz bilan qoplangan tuz konlari ham kiradi. Masalan, Sirdaryodagi Aydar tuz koni, Buxorodagi Mingbuloq pastligi, Qoraqalpog'istondagi Barsakelmas sho'rligi va boshqa yerlar kiradi. SHo'r tuproqli yerlar unchalik katta maydonni egallamaydi. Tuz konlari va sho'rxok yerlarning hosil bo'lishiga qishgi-bahorgi qor va yomg'ir suvlarining tepaliklardan pastga oqib kelishi sabab bo'ladi. Natijada suvlar qum tarkibidagi tuzlarni ham eritib pastga olib tushadi. Har yili shu hol takrorlanishi natijasida bunday sho'rxok yerlar hosil bo'ladi. SHo'rxok yerlar juda ham turli-tumandir. Hamma sho'rxok yerlarning yuza qismida suvda tez eriydigan, o'simliklar uchun zararli tuzlar ko'p bo'ladi. SHu tuzlarning miqdoriga qarab, sho'rxok yerlarning yuza qismi yumshoq yoki qattiq hamda bo'rtiq bo'lishi mumkin. Bahzi sho'r yerlarning yuzi qotib, g'isht kabi qatlamlar hosil bo'ladi. Uning qalinligi 10 sm dan ham ortiq bo'ladi. Bunday joylar tuz konlari deb ataladi. U yerlarda umuman o'simliklar o'smaydi yoki faqat uning chekkalarida bahzi sho'r o'simliklarini uchratish mumkin.
Pastki cho'lda sho'r tuproqli yerlardan tashqari, og'ir va zich gil tuproqli tekis maydonlar ham uchraydi. Bular- taqirlardir. Taqirlar unchalik katta maydonni ishg'ol qilmaydi. Bu yerlarda qish va bahorda suvlar to'planib, mayda –kichik ko'llar hosil qilinadi.Yozda esa bu suvlar qurib, sog' tuproq aralashgan yoriq yerlar hosil bo'ladi. Mazkur yerlar havo isishi bilan yana qotib toshdek qattiqlashadi. Toqir yerlar qumloq cho'llarda alhida-alohida maydonlar holida uchraydi. Bu yerlarda ham o'simliklar deyarli o'smaydi yoki faqat uning chekkalarida, siyrak holda bir oz o'sadi, o'rtalarida esa bahzi kserofit o'simliklargina o'sishi mumkin. Pastki cho'lning o'simliklari turli-tumandir.
Bu yerda barg va poyalari semiz, yahni sukkulent (lotincha sukkus-shira, sukkules-shirali) o'simliklar o'sadi. Ularning barg va poyalarida tuz ko'p bo'ladi. O'simliklar tuzli, o'ta sho'rxok joylarda o'smaydi, faqat uning yoqalarida va atroflaridagina o'sadi.
Pastki cho'lda eng ko'p o'sadigan o'simliklardan CHerkez (Sasola richteri Karel), CHo'g'on (Aellenia suba'hylla Aellen), Anabazis (Anabasis a'hylla L.), Qumarchiq (Agrio'hyllum arenarium MB), Oqsaksavul (Haloxylon 'ersicum
Bge.) , Yovshan (Artemisia diffusa H. Krasch), Kovrak (Ferulla assa-foetida L.), Isiriq ('eganum harmala L.) Achchiqmiya (Goebelia 'ashycar'a), CHuchmoma (Ixiolirion tataricum),CHo'l poyasida joylashgan o'simliklar qoplamiga bir nazar tashlanganda, qiziq xodisani ko'rish mumkin. Ayniqsa yuqori cho'lda bu hol yanada aniqroq ko'rinadi. Agar tig'iz shuvoqzor orasidan bir oz yursangiz, birdan yantoqzorga chiqib qolasiz, yantoqzordan ancha yurgach, u tugab, karrak qoplangan katta maydonga chiqib qolganingizni o'zingiz bilmay qolasiz. Bu hol, yahni bir o'simliklar qoplamining ikkinchi o'simliklar qoplami bilan navbatlanishi o'simliklarni navbatlanishi deyiladi. Geobatanik izlanishlar shuni ko'rsatadiki,o'simliklar qoplamining o'zgarishida vaqt va masofa asosiy rolg' o'ynaydi. O'lkamizdagi o'simliklarning hozirgi tabiiy qoplamlari kamida 100 va undan ortiq yillarning mahsulidir. O'simliklar qoplamining almashinishida vaqtning roli kattadir. Vaqt o'tirishi bilan o'simliklar qoplami turli sabablarga ko'ra o'zgaradi. Bunday sabablarga birinchidan yil fasillarida ob-havoning o'zgarishi, ikkinchidan, o'sha joy uchun eng xarakterli bo'lgan o'simliklarning rivojlanishi, uchinchidan, iqlim sharoitining muttasil o'zgarib turishiga bog'liq.
Do'stlaringiz bilan baham: |
