Тупроқ унумдорлигига салбий таъсир этувчи жараёнларга қарши курашишнинг геоэкологик асослари

Tuproqlar tasnifi (V.M.Fridland, 1979) 

 

 

   

 

 

 

 

 

 

 

 

Тuproqlar tasnifi 

Кimyo- 

viy 

Umumiy

 

 

Аmaliy  

Petrografik 

Таbiiy 

Integral-

miqdoriy 

Differensial-

miqdoriy 

Genetik 

Bir turli 

Boniti-

rovka- 

lash 

Baxo

-lash 

Agro 

Ishlab  

Chiqa-

rish 

Мeli-

orativ 

Sani- 

tar 

Маxsus 

Таyanch- 

li 

---

 

21 

         Cho’l  zonasi  janub  va  sharqda  Kopetdog’,  Oloy  va  Tyan-Shan  tog’larining 

etaklarigacha,  shimolda  Kaspiy  bo’yi  pasttekisligi  orqali  45°  shimoliy  kenglik 

orqali  Orol  ko’lining  shimoliy  qirg’oqlari,  Kazalinsk,  Balxash  ko’lining  shimoliy 

qismidan  o’tadigan  joylarni  o’z  ichiga  oladi.  Bulardan  tashqari  Farg’ona 

vodiysining  g’arbiy  va  markaziy  qismlari,  Surxon-Sherobod  massivi  ham  cho’l 

zonasiga  kiradi.  Qizilqumdagi  Quljuqtov,  Jetimtov,  Ovminzatov,  Bo’kantov, 

Sultono’ztog’,  Beltovlar  cho’l  zonasiga  mansubdir.  Faqat  absolyut  balandligi  

833 m ga yetadigan Tomditovning yuqorisigina och bo’z tuproqlar zonasiga kiradi. 

Cho’l  zonasiga  quruq,  issiq,  kontinental  iqlimga  ega  bo’lgan  joylar  kirib, 

saxro  mintaqasidan  keskin  farq  qiladi.  Turkiston  (O’rta  Osiyo)  hududida  saxro 

zonasi  yo’q.  Shuning  uchun  R.Menren  Turkiston  (O’rta  Osiyo)  cho’llarining 

shimoliy  Afrika  saxrolaridan  tubdan  farq  qilishini

 

alohida  takidlagan.  Ammo  rus 

tilidagi  adabiyotlarda  Afrika  saxrolari  esa  Turkiston  (O’rta  Osiyo)  cho’llari  ham 

bitta  termin  -  "pustqnya"  deb  nomlanadi.  N.V.Kimberg  o’zining  1974-yil

 

nashr 

etilgan  "O’zbekiston  cho’llarining  tuproqlari"  nomli  monografiyasida  har  ikkala 

"pustqnya"ga  alohida  izoh  bergan.  Cho’l  zonasining  chegaralarini  belgilashda 

iqlim  ko’rsatkichlarining  o’zi  kifoya  qilmasligidan  iqlimshunoslar  botanik  va 

tuproqshunoslarning 

ma’lumotlariga 

tayanadilar. 

Yaqingacha 

ayrim 

tuproqshunoslar va botaniklar tog’oldi qiya tekisliklari va adirlarni cho’l zonasiga 

kiritib  kelgan  edi.  Keyinchalik,  chirindiga  bir-muncha  boy,  strukturali  bo’z 

tuproqlar  cho’l  zonasining  tuproqlariga  nisbatan  alohida  xususiyatga  ega  ekanligi 

qayd  etildi.  Cho’l  zonasining  janubiy  chegarasini  belgilashda  tuproqshunoslardan 

N.V.Kimberg,  B.V.Gorbunov,  A.Z.Genusovlarning  ko’p  yillik  samarali  ilmiy 

izlanishlari muhim ahamiyatga ega bo’ldi. 

Chalacho’l  va  cho’l  zonalarning  orasidagi  chegarani  ajratish  juda 

murakkabdir.  Chunki  har  ikkala  zona  uchrashgan  joylarning  geomorfologiyasi, 

iqlimi,  o’simliklari  va  tuproqlari  sekinlik  bilan  almashinadi.  Biologik  va  iqlimiy 

xususiyatlariga  ko’ra  cho’llar  va  Qozog’iston  provinsiyasi  bir-biridan  farq  qiladi. 

Har  ikkala  provinsiyada  bir-biridan  farq  qiluvchi  sur-qo’ng’ir  tuproqlar  hosil 

bo’lgan.  Ammo  qumli-cho’l  va  taqirli  tuproqlarning  provinsial  xususiyatlari 

o’rganilmagan. 

---

 

22