Allyuvial tekisliklar.
Hozirgi va qadimgi allyuvial daryo yotqiziqlaridan
iborat Amudaryo, Sirdaryo, Zarafshon, Qashqadaryo va Surxondaryolarning o’rta
va quyi oqimlari va deltalarini egallaydi. Deltalarda daryo o’z yotqiziqlarini kesib
o’tadi. Terrasalari daryoning yuqorisida joylashgan, deltalarning qanotlari esa
pastda joylashgandir, Daryolarning va deltalarning qiyaligi juda kam. Deltalarda
bo’ylama yo’nalishdagi qiyalikdan tashqari ko’ndalang yo’nalishda ham qiyalik
mavjud. Qadimgi daryo vodiylari va deltalari oblastchaning chekka qismlarini
ishg’ol qiladi. Aftomor sharoitda akkumulyativ jarayonlar to’xtab eroziya va
deflyatsiya ta’sirida yotadi. Jonadaryoning janubi-g’arbi, Axchadaryo, Amudaryo,
Zarafshon, Qashqadaryo, Surxondaryo va Sheroboddaryoning qadimgi allyuvial
tekisliklari shular jumlasiga kiradi. Hozirgi zamon daryo terrasa va deltalari
allyuvial tekislik oblastchasining ichki qismini egallaydi. Daryo terrasalari
gidromorf rejimli bo’lib allyuviylar akkumulyatsiyasi tinimsiz davom etmoqda.
Ammo qiyaligining va galechniklardan iborat qatlam jinslarining ozligi jihatdan
qadimdan daryo vodiylaridan farq qiladi. Galechniklar ba’zi deltalarning
yuqorisidagina (Zarafshon, Qorako’l, Sheroboddaryo) uchraydi.
Qumlar O’zbekiston tekisliklarining katta qismini egallaydi. Qumlar daryo
sistemasining quyi qismlarida daryo faoliyati tufayli hosil bo’lishining yana bir
sababi sutkalik temperatura amplitudasi tufayli jinslarning nurashi va kuchli
shamollar ta’sirida uning
tarkibidagi changlarning uchirib ketishidir. Allyuvial
qumlar bo’z rangli va sariq dog’li bo’ladi. Sariq dog’lari qumning temirlanishi
bilan bog’liq bo’lib, uning yoshini ham belgilaydi. Qumlar turli shakllar
(do’ngliklar, gryadalar, barxanlar va to’plamlar)da hosil bo’lgan. Gryada qumlari
allyuvial jarayonlarda, barxanlar esa odamlar ta’sirida yaratilgan. Daryo suvi yoki
shamol ta’sirida olib ketilmagan qumlar ham mavjud bo’lib, ular tekislik
oblastidagi tub jinslarning yemirilishidan hosil bo’ladi. Ular gryada shaklida
bo’lib, qizil-qo’ng’ir rangdadir. Past tog’lar, platolar uchlamchi-bo’r, yoki boshqa
davr jinslaridan hosil
bo’lgan. Shakllari tub rel’ef shaklini akslantirib turadi.
14
O’zbekiston Respublikasi tuproqlarining hosil bo’lishida tuproq hosil qiluvchi
jinslar va geologik tuzilishi alohida ahamiyatga egadir. O’zbekistonning
tekisliklari, tog’oldi va tog’ massivlari geologik nuqtai nazardan yosh bo’lib,
tog’lar uchlamchi davrning oxiri va to’rtlamchi davrning boshlaridagi alp
burmalanishi fazasida paydo bo’la boshladi. Shu munosabat bilan Paleogen dengizi
nomi bilan yuritilgan ulkan suvlik chekinib uning o’rniga tog’lardan yemirilib
kelgan kontinental jinslar bilan qoplandi. Alp tog’ hosil bo’lish fazasi
kembriygacha bo’lgan davrdan davom etib kelayotgan va qator ko’tarilish va
cho’kishlar bilan almashinib turgan. O’zbekiston hududida yangi kontinental
yaratma sifatida hozirgi rel’efni hosil qildi. Kaledon va gertsin fazalarining
yotqiziqlari tog’larning yuqori qismlarida yer yuziga yaqinlashib ustini tuproq
hosil
qiluvchi yupqa elyuviy va delyuviylar qoplaydi. Bu joylarda qadimgi
cho’kindi jinslar oxaktosh, qumtosh va slaneslar bilan bir qatorda otqindi jinslar -
porfirlar, granitlar, granodioritlar yer yuziga chiqib yotadi va murakkab tuproq
struktura qoplami (TSQ)ni hosil qiladi.
Eotsendan boshlab uchlamchi davr oxirigacha davom etgan dengiz
transgressiyasi
Ustyurt,
Janubi-G’arbiy
Qizilqum,
Devxona
platolarida,
Sulgonuztog’, Bo’kantov, Tomditov, Quljuqtov kabi qoldiq tog’larining
yonbag’irlarida cho’kindi jinslar qoplamini hosil qildi.
Uchlamchi davr jinslari o’rtacha yuksaklikdagi tog’larning yonbag’irlarini
egallaydi. Pomir va Tyan-Shan tog’ sistemalarini ko’tarilishi bilan Orol-Kaspiy
orasidagi qoldiq dengizning chekinishiga va ularning o’rnida kontinental cho’kindi
jinslarning to’planishiga olib keldi. Tog’ burmalanishi to’rtlamchi davrda
nihoyatda avj olib yuksak tog’lar hosil bo’ldi. Tog’lardan yemirilib kelgan qalin
elyuvial-prolyuvial jinslar Amudaryo, Sirdaryo, Zarafshon, Qashqadaryo kabi
daryolarning allyuvial tekisliklarigacha yetib bordi. Tektonik jarayonlar past
tog’lar, adirlar, pastqamliklar va tekisliklarni ham kontinental jinslar bilan
qoplanishiga olib keldi. Natijada daryo to’ri terrasalarni hosil qildi va bu
terrasalarda cho’kindi mahsulotlari to’plana bordi.
15
O’zbekistonning katta qismini egallab yotgan to’rtlamchi davrning
kontinental jinslari turli litologik tarkibga ega bo’lib, tog’lardan tekisliklarga
tomon tabaqalanib, o’zgarib, nurab boradi. V.N.Veber o’zining mashxur
"Farg’ona quruq deltalarining migratsiyasi" (1932) nomli asarida Farg’ona
vodiysida dastlab paydo bo’lgan tog’ tizmalaridagi yoyilmalarning o’rni o’zgarib
turganligini ilmiy asosda tushuntirib berdi. Yotqiziqlar yoyilmalarining
yuqorisidan pastga tomon tartib bilan: xarsangtosh, shag’al, qum va soz jinslaridan
iborat tabaqalashib joylanishi sodir bo’ladi. Bu jarayon birinchi marta Kopetdog’
yoni qiya tekisliklari misolida A.P.Pavlov (1903) tomonidan tasvirlangan edi.
Tog’oldi kriyaliklari va konussimon yoyilmalarning o’rta qismlari dag’al va quyi
qismlari mayin jinslardan tashkil topgan.
Tog’oldi lyoss va lyossimon jinslardan iborat to’lqinsimon rel’ef
shakllarining tuzilishi yanada murakkab. Y.A.Skvortsov Chirchiq-Angren va
Qashqadaryo tog’oldi qiya yuksakliklarini "Toshkent", Mirzacho’l va Qarshi
cho’li kabi qiyaliklarni "Mirzacho’l" yarusi yaratmalariga kiritadi, "Toshkent" sikli
yaratmasi tog’oldida tektonik ko’tarilishga ko’proq tortilgan va o’yilib ketgan,
quyi qismlari eroziya natijasida turli darajada yemirilgan. Usti qalin lyoss va
lyossimon jinslar bilan qoplangan, ayrim joylarida bu jinslar yupqa, shu joylarda
ba’zan uchlamchi va bo’r davri qumtosh va konglomeratlari chiqib yotadi.
"Mirzacho’l" sikli nisbatan pastroq joylarda yaratilgan bo’lib, yuzasi uncha
o’yilmagan va yuzaki qaraganda lyossimon tekisliklarga o’xshaydi. M.A.Pankov
(1962) "Mirzacho’l" yarusi jinslarining genezisi g’oyat xilma-xil ekanligini aytadi.
Y.A.Skvortsov (1949), N.A.Kogay (1969), G.F.Tetyuxin, O.I.Islomov
(1966),
O.Y.Poslovskaya (1961) "Toshkent" va "Mirzacho’l" yotqiziqlari orasida prinsipial
farqni ajratmaganlar, V.B.Gussak va Nosirovlar (1961) esa "Toshkent" sikli lyoss,
"Mirzacho’l" sikli lyossimon sozlardan tashkil topgan deb ta’rif qiladilar.
M.A.Pankov (1962) va A.Rasulov (1969) lar bo’yicha lyossimon jinslar lyosslar
singari yirik changga boy, lyossga o’xshasada lyoss emas. Ba’zan esa qayta
yotqizilgan lyoss uchraydi. B.A.Fedorovich (1950), N.V.Kimberg (1968),
A.S.Kess (1959) va boshqalar cho’ldan changsimon jinslarning uchib tog’oldida
16
to’planishini maxsus tadqiqotlar bilan isbotlaganlar. Lyoss cho’lda uchramaydi.
Tog’ etaklarida yupqa, tog’larning yuqorisiga tomon ma’lum balandlikgacha
qalinlashib boradi.
Tog’oldi tekisliklarida to’rtlamchi davr jinslari juda murakkab bo’lib, suv-
eroziya-akkumulyativ, eol-akkumulyativ va tektonik jarayonlarni boshidan
kechirgan. S.A.Kushnarr (1937), N.V.Vasilkovskiy (1935) va boshqalarning
fikrlariga ko’ra adirlar to’rtlamchi davr dislokatsiyasi natijasida yaratilgan. Ba’zi
holatlarda to’rtlamchi davr tektonikasi natijasida ba’zan to’rtlamchi davr jinslari
siqilib ko’tarilgan bo’lsa (Farg’ona adirlari), boshqa hollar (Hisor tog’ etaklari)da
uchlamchi davr jinslari bunday o’zgarishlarga uchragan.
Adirlar bir joyda qalin lyosslar bilan qoplangan (Sharqiy Farg’ona), boshqa
joylarda ular yupqa yoki umuman uchramaydi (G’arbiy Farg’ona). Buning sababi,
sodir bo’lib turadigan kuchli shamollar nurandi mahsulotlarning to’planishiga
imkon bermaydi.
To’rtlamchi davr mahsulotlari O’zbekistonning tog’oldi qiya tekisliklarida,
daryo vodiylari va deltalarida hosil bo’lgan. Tog’oldining daryo o’zanlarida
shag’al-qum, I va II o’zanusti terrasalarida 2-3 m qalinlikdagi soz-qumloq
jinslardan tashkil topgan. Yuqori terrasalar esa lyoss va lyossimon jinslar bilan
qoplangan. Daryo vodiylarida qumloq-soz jinslar hosil bo’lgan. Tekisliklarning
ko’p qismida daryolar tub jinslarni kesib o’tgan. Deltalarda o’zan yoni qum-
qumloq, o’zanlararo pastliklar qumloq-soz jinslardan tashkil topgan bo’lib qalinligi
5-10 m (Zarafshon, Qashqadaryo) va undan ham ko’p (Amudaryo deltasi).
Allyuvial vodiylar 1-3 m qalinlikda agroirrigatsion yotqiziqlar bilan qoplangan,
kesmasi bir xil granulometrik tarkibli (qatlamlashmagan), chirindili, g’ovak
tuzilishga ega ekanligi bilan onalik jinsdan ajralib turadi. Qizilqum va Markaziy
Farg’onadagi qumlar to’rtlamchi davr akkumulyativ yaratmalari hisoblanadi.
Temperatura va namlikning fasllar va sutka davomida keskin o’zgarib turishi,
mayin jinslarning olib ketib turilishi qumda nurashni kuchaytiradi, donalar bir-
biriga bog’lana olmaydi va kuchli shamollarda ko’chib yuradi.
17
Do'stlaringiz bilan baham: |