Тупроқ унумдорлигига салбий таъсир этувчи жараёнларга қарши курашишнинг геоэкологик асослари

        Tuproq  diagnostikasi. 

Tuproq  diagnostikasi  uning  sistematikasini  aniqlash 

maqsadida  tuproqni  tasvirlash  jarayonidir.  Tuproq  diagnostikasi  V.V.Dokuchaev 

va  uning  shogirdlari  ishlarida  shakllangan  bo’lib,  profil  (kesma)  usuli,  kompleks 

uslub, geografik-taqqoslash, genetik printsiplardan iboratdir. 

1.

 

Profil usulida tuproq kesmasi tasvirlanadi. 

2.

 

Kompleks  uslubida  tuproqning  morfologik,  fizikaviy,  kimyoviy,  fizik-

kimyoviy, biologik, agronomik xossalari analiz qilinadi. 

3.

 

Geografik-  taqqoslash  tuproq  hosil  qiluvchi  omillarning  bog’liqligiga 

asoslangan.  Tuproq  areali  va  tarqalish  hisobga  olingan  holda  tuproqlar  bir-

biriga taqqoslanadi. 

4.

 

Genetik 

prinsip 

tuproq 

yaratilishi, 

tarixiy 

shakllanishi 

va 

joyning  geologik  tarixi  kabilarga  bog’liq  holda,  rivojlanishni  aniqlashdan 

iborat.  Bunda  sho’rlanish  -  sho’rsizlanish,  degradatsiya-  regradatsiya  kabi 

darajalarni aniqlash muhim ahamiyatga ega. 

     

Uzoq yillardan buyon turli olimlar tomonidan turli mamlakatlarda tuproq tasnifi 

olib  borilishiga  qaramay  jahonda  yagona  qabul  qilingan  tasnif  ham,  ilmiy  prinsip 

ham  mavjud  emas.  Tuproqshunoslik  bo’yicha  jahonda  yetuk  mutahassislarning 

mavjudligiga  qaramay  tuproq  tasnifining  turli  milliy

 

sistemasi  turli  uslubiyotga 

ega.  Tuproqni  tasniflash  tuproq  qoplamining  davomiyligi  va  diskretlikning 

yo’qligi; turli tuproqlar orasida namlik, sho’rlanish, chirindi miqdori eroziyalanish 

kabi  parametrlardagi  o’tma  shakllarning  ko’pligi;  tuproq  xossalarining  vaqt  va 

fazoviy (gorizontal) variabilligi, tuproq xossalarining vaqt (sutka, fasl, ko’p yillik, 

asr)  davomidagi  dinamikasining  kattaligi,  tuproq  kesmasidagi  relikt  va  hozirgi 

zamon  belgilarini  hosil  qiluvchi  tabiiy  tuproq  evolyutsiyasining  uzoq  davom 

etganligi;  sharoitning  turli-tumanligi,  tuproqdan  foydalanish  texnologiyasi  va 

turlari  bilan  bog’liq  antropogen  ta’sirlarga  nisbatan  tuproq  reaksiyasining  har 

xilligi;  jahon  tuproqlarining  va  uni  o’rganish  darajasining  turli  tumanligi;  tuproq 

qoplamining  gorizontal  variabilligini  kamaytirish,  gomogenlik  va  ekologik 

moslashuvga  keltirish  uchun  odamlarning  xo’jalik  faoliyatida  olib  borgan  say-

harakatlariga bog’liq. 

---

 

20 

Ilmiy  tadqiqotlarning  intensivligiga  qaramay  tuproqshunoslik  hozirgacha 

yuqoridagi nazariy va amaliy qiyinchiliklarni bartaraf etilgani yo’q. Tuproqlarning 

tasnifi  umumiy  va  amaliy  qismlarga  ajratiladi.  Umumiy  tasniflash  odamlarning 

tuproqqa ta’siri hisobga olinmagan holda amalga oshiriladi. Amaliy tasniflash esa 

yerdan  foydalanishning  talabiga  qishloq  xo’jalik  ekinlarini  ekish,  yerni 

melioratsiyalash,  hosildorlikni  oshirish,  injenerlik  ishlarini  olib  borish  kabilarga 

ko’ra  tuziladi.  Umumiy  tasniflash  ko’p  maqsadli  bo’lib,  har  qanday  amaliy 

maqsadlarni  nazarda  tutadi.  Bunda  tuproqning  kompleks  xususiyatlari  genezisi, 

ya’ni paydo bo’lishi va evolyutsiyasi hisobga olinadi (4-jadval). 

                                                                  

 

 

 

 

4-jadval