Тупроқ унумдорлигига салбий таъсир этувчи жараёнларга қарши курашишнинг геоэкологик асослари

     

 

I.3. Yerlardan unumli foydalanishga tabiiy-antropogen jarayonlar ta’siri 

 Ye

r  resurslari  uning  yuqori  qatlamidan  iborat  bo’lib,  mahsuldor  qismi 

hisoblanadi,  uning  o’rtacha  qalinligi  0,5  metrdan  2  metrgacha  yetadi.  Mahsuldor 

qismning paydo  bo’lishida biologik organizmlar qoldiqlarining va chiqindilarining 

to’planishi natijasida gumus miqdorining ortishi hisobiga hosil bo’ladi. Bu modda 

oziqa  moddalar  manbai  hamda  tuproqning  tabiiy  xossalarini  yaxshilovchi  asosiy 

omil  hisoblanadi.  Tabiiy  sharoitlarda  gumus  miqdori    o’zgarmas  hamda  ko’payib 

borishi  qonuniy  hisoblanadi.  Uning  kamayishi  esa  yerdan  nooqilona  foydalanish 

natijasida yuzaga keladi. Yer qishloq xo’jalik ishlab chiqarishining asosiy vositasi 

bo’lib,  uning  rivojlanish  suratlari,  samaradorligi,  tuproq  unumdorligi,  unumli 

foydalanish  va  muhofaza  qilishga  bog’liqdir.  Bu  esa  qishloq  xo’jalik  yerlarining 

holatini  hisobga  olish  va  baholashda  katta  ahamiyatga  ega.  Tuproq  mahsuldorligi 

o’rtacha yillik hosildorlik bilan belgilanadi. Tuproq resurslaridan foydalanishning 

yo’nalishi  va  darajasi  yer  resurslarining  tizimi  orqali  aniqlanadi.  Yerning  holati, 

fizik tarkibi, kimyoviy tarkibi, namlik darajasi, harorati bilan xarakterlanadi. Inson, 

o’simlik,  hayvonot  dunyosi,  mikroorganizmlar  faoliyatlari  yerning  holatini 

yaxshilashi  yoki  yomonlashtirishi  mumkin.  Yerda  ta’sir  ko’rsatadigan  asosiy 

jarayonlar  quyidagilar:  qishloq  xo’jaligi  oborotidan  butunlay  chiqarish,  vaqtincha 

chiqarish,  mexanik  ta’sir  etish,  kimyoviy  hamda  fizik  ta’sir  etish,  organik 

elementlarni  ko’payishi  yoki  kamayishi,  qo’shimcha  hududlar  qo’shish, 

biomassadan foydalanish, o’z-o’zini tiklash va boshqalardir.  

---

 

29 

Yerni  qaytmaydigan  qilib  oborotdan  chiqarishda  sanoat  korxonalari 

qurilishi,  uy-joylar,  yo’llar,  quvurlar,  elektr  liniyalari,  suv  omborlari,  foydali 

qazilmalarni  ochiq  usulda  qazish,  chiqindilar  bilan  to’ldirish  orqali  sodir  bo’ladi.  

O’zbekistonda o’rtacha sug’oriladigan jami yerlarning qariyb 50 foizi sho’rlangan. 

Bunday  yerlar  Qoraqalpog’iston  Respublikasi,  Buxoro,  Navoiy  va  Sirdaryo 

viloyatida  keng  tarqalgan.  Sug’oriladigan  yerlarning  deyarli  5  foizi  –  213,1  ming 

gektari kuchli sho’rlangan. Allyuvial tekisliklarda joylashgan yerlarning yarmidan 

ko’pi  sho’rlanish  va  ortiqcha  namgarchilikdan  zarar  ko’rmoqda.  Sho’rlanish 

nafaqat sug’orish oqibati, balki quruq hududdagi tog’lararo, allyuvial va prolyuvial 

hududlar  uchun  xos  bo’lgan  tabiiy  jarayondir.  Drenajsiz  sug’orish,  suvni  filtrdan 

o’tkazish  oqibatida  yo’qotish,  sug’orish  kanallarini  gidroizolyatsiyasiz  qurish, 

sug’orishning normadan oshishi, suvni nazoratsiz yetkazib berish, minerallashgan 

suv bilan sug’orish tuproq sho’rlanishining asosiy sabablari hisoblanadi. Masalan, 

Qoraqalpog’istonda  sug’oriladigan  yerlarda  tuzlarning  yillik  ko’payishi  bir 

gektarda 10-30 tonnani tashkil etadi. Sug’orish suvlarida tuzning ko’payishi bilan 

qishloq xo’jaligi ekinlari unumdorligi ham pasayadi. Misol uchun, so’nggi yillarda 

paxta  hosildorligi  Xorazm  viloyati  bo’yicha  gektaridan  39-41sentnerdan  

29-33 sentnerga, Qoraqalpog’istonda gektaridan 30-34 sentnerdan 14-24 sentnerga 

kamayib  ketdi.  Hududlarda  mineral  va  organik  o’g’itlardan  foydalanish  darajasi 

pasayib  bormoqda.

 

Bunday  holat  agronomiya  va  ekologiya  talablariga  javob 

bermaydi  va  yerlarning  yanada  yemirilishiga  olib  kelishi  mumkin.  Qishloq 

xo’jaligida olib borilayotgan islohotlar, yerlarning fermer va dehqonlarga 50 yilga 

ijaraga  berilishi  va  yerdan  foydalanuvchilar  javobgarligining  oshirilishi  pirovard 

natijada  vaziyatni  barqarorlashtirish  hamda  sug’oriladigan  yerlar  unumdorligini 

yuksaltirishga xizmat qilishi lozim.