Tuban o‘simliklar

Ustozlarimiz Karim YUsupovich Musaev va Farida Gubaydullaevna Axmedovalarning porloq xotiralariga bag‘ishlaymiz!
So‘z boshi

O‘zbekiston Prezidenti I.Karimovning “YUksak ma’naviyat –engilmas kuch” asarida mamlakatimizda ta’lim-tarbiya sohasida eng ilg‘or milliy va umumbashariy bilim hamda tajribalar, an’ana va qadriyatlar o‘zida mujassam etgan ta’lim-tarbiyani ma’naviy-ahloqiy tarbiya jarayoni bilan uzviy bog‘liq holda olib borishning mohiyati va ahamiyati hamda uni hal etish yo‘llari to‘g‘risida aniq-ravshan ilmiy-amaliy xulosalar bayon etilgan.

Ushbu asarda ko‘tarilgan aniq va dolzarb vazifalardan kelib chiqqan holda, bugungi kunda O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi va uning tasarrufidagi oliy o‘quv yurtlari tomonidan uzluksiz ta’lim tizimida ma’naviy-ma’rifiy ishlarni yanada takomillashtirish, yuksak ma’naviyatli, intelektual salohiyatli, bilimdon, jahon ta’lim standartlariga mos keladigan etuk mutaxassislarni etishtirish maqsadida amaliy ishlar olib borilmoqda. SHuningdek, O‘zbekistonda ta’lim sohasida amalga oshirilayotgan islohatlar, “Ta’lim to‘g‘risidagi qonun”, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” ta’lim tizimida faoliyat olib borayotgan pedagoglar oldiga yangi, zamonaviy va dunyo ta’lim standartlariga javob beradigan darsliklar, o‘quv va uslubiy qo‘llanmalar yaratish kabi dolzarb vazifalar qo‘yilgan.
Barcha ta’lim yo‘nalishlaridagi kabi biologiya va ekologiya ta’lim yo‘nalishlari bo‘yicha ham mavjud o‘quv adabiyotlaridagi ma’lumotlar hozirgi zamon talablariga etarli darajada javob bermay qoldi. Universitetlar, pedagogika institutlarining davlat ta’lim standartlariga, o‘quv rejalari, fan dasturlari zamonaviy talablar asosida taxlil etilishi, to‘ldirilishi va qayta ishlab chiqilishi tufayli yangi darsliklar, o‘quv va uslubiy qo‘llanmalarga bo‘lgan ehtiyoj yanada oshib bormoqda. Ayniqsa, ilmiy tadqiqotlarning eng muhim natijalari, yangi ma’lumotlari hamda rivojlangan chet davlatlarda chop etilgan ilmiy manbalar asosida bilan to‘ldirilgan o‘quv adabiyotlar yaratish ta’lim sohasida olib borilayotgan tub islohatlarning negizini tashkil etadi.
Botanika fanining asosiy tarmoqlaridan biri bo‘lgan “Tuban o‘simliklar” asosan suvo‘tlari, zamburug‘lar, shilimshiqlar va lishayniklar olamini o‘rganadigan yo‘nalish sifatida hozirgi paytda biologiyaning muhim sohalardan biriga aylanib bormoqda.
Keyingi yillarda dunyo miqiyosidagi shu sohada olingan ilmiy ma’lumotlar tuban o‘simliklarning ultra tuzilishlari, ularni tashkil etadigan organlarining biokimyoviy tarkiblari, molekulyar biologiyasi, irsiy tuzilmalari bu organizmlarga nisbatan boshqacha yondashishni taqazo etadi. SHuningdek, xorijiy va mustaqil hamdo‘stlik mamlakatlarida suvo‘tlari, zamburug‘lar, lishayniklar hamda ularga yaqinlashtirilgan organizmlarning ultra tuzilishlari, irsiy xususiyatlari asos qilib olingan yangi darsliklar paydo bo‘lganiga ancha bo‘ldi. Bu davlatlarda botanika fani tuban o‘simliklarning yangi sistematikasiga asoslangan yangi adabiyotlar va darsliklar asosida o‘qitilmoqda. SHu nuqtai nazardan Respublikamizda tuban o‘simliklar haqida zamonaviy, mahalliy muhit sharoitlariga mos keladigan yangi o‘quv adabiyotlarini yaratish davri keldi, deb hisoblagan holda ushbu o‘quv qo‘llanma havola qilinmoqda.
O‘quv qo‘llanmani tayyorlashda rus tilida chop etilgan yangi darslik va qo‘llanmalar qatorida Rossiya fanlar akademiyasi Botanika institutining katta ilmiy xodimi, zamburug‘lar sistematikasi va geografiyasi laboratoriyasining mudiri, biologiya fanlari doktori I.V.Karatigin; algologiya laboratoriyasining mudiri prof. K.L.Vinogradova taqrizi asosida G.A.Belyakova, YU.T.Dyakova, K.L.Tarasovlar muallifligida 4 tomlik “Botanika” darsligining 1,2 jildlaridan foydalandik.
Suvo‘tlarining taksonlarini joylashtirishda bir qancha xorijiy (Van den Hoek C, Mann D.G, Jahns H.M. “An Introduction to Phycology”. Cambridge Univ. Press, 1995; Lee R.E. “Phycology”. Cambridge Univ. Press, 1999; Geaham L., Wilcox L.W. Algae: Prentice Hall, Ine, Uper Saddle River, 2000.) monografiyalar asos qilib olingan. Zamburug‘larning sistematikasi bo‘yicha esa I.I.Sidorova (2003) “Novosti v sistematiki i nomenklature gribov” monografiyasi asos qilib olingan. Suvo‘tlari va zamburug‘lar genosistematikasidagi yangi ma’lumotlarni bayon etishda Amerikada nashr etiladigan Botanika jurnalida (Amer. J. Botany, 2004-V.91.№10.) e’lon qilingan ayrim ilmiy maqolalardan foydalandik.
Qo‘llanmaning asosiy yangilik tomoni shundaki, Respublikamizda birinchi bo‘lib biz ularni oziqlanishiga ko‘ra suvo‘tlar (fototrof), zamburug‘lar (geterotrof) lishayniklar (simbiotrof) olamiga mansub holda bayon qildik. SHuningdek, o‘quv qo‘llanmada birinchi marta fotosintezlovchi organizmlar - suvo‘tlar, fotosintezlamaydigan organizmlar - zamburug‘lar, miksomitsetlar deya atalib, ularning ultra tuzilishlari, biokimyoviy tarkibi, irsiy xususiyatlari, filogenetik aloqalari hisobga olindi. Tegishli mavzular va boblarga mos ravishda kerakli rasm va jadvallarning keltirilganligi o‘quv qo‘llanmaning talabalar uchun qulayligini yanada oshiradi.
Ushbu o‘quv qo‘llanma o‘z navbatida ba’zi bir kamchiliklardan, ayrim xato va nuqsonlardan holi bo‘lmasligi tabiiydir. SHu sababli mualliflar o‘quv qo‘llanma xususidagi barcha fikr-mulohazalarni bajonidil qabul qiladilar va avvaldan minnatdorchilik bildiradilar.

KIRISH

ORGANIK OLAMNING SISTEMASIDA ZAMBURUG‘LAR VA SUVO‘TLARNING HOLATI

XIX asrning boshlarida botanikani an’anaviy tarzda ikki qismga: tanasi bargpoyali tuzilishli yuksak o‘simliklar va bunday holatda bo‘lmagan tuban o‘simliklarga ajratilgan. Tuban o‘simliklarning tanasi - tallom yoki qattana - umumiy tartibdagi tuzilishga ega emas, ular bir hujayrali, koloniyali yoki ko‘p hujayrali va turlicha ko‘rinishli bo‘ladi. SHu boisdan tuban o‘simliklarni tallomli yoki qattanali o‘simliklar deb ham ataladi. YUksak o‘simliklar ancha katta, tuban o‘simliklarga nisbatan ko‘zga asosan tashlanadigan, tadqiqotchi uchun qulay joylardaligi tufayli ilgariroq va batafsil o‘rganilgan va botanikada tuban o‘simliklarga nisbatan ko‘proq e’tibor qilingan.

		O z i q l a n i sh i
		Fototrof	Osmotrof	golozoy
T u z i l i sh i	To‘qimali eukoriotlar	Plante O‘simliklar	__	Animalia Xayvonlar	Makro‑	Kattaliklari
	Bir hujayrali va ko‘p hujayrali eukariotlar	Cuvo‘tlar	Mycota Zamburug‘lar	soddalilar	Mezo‑ mikro‑
	Asosan bir hujayrali eukariotlar	Procaryotae		__	Mikro‑ Ultra‑ Mikro‑
		Ko‘k‑yashil Suvo‘tlari	Bakteriyalar, aktinomitsetlar
		Produtsent	Redutsent	Konsument
		E k o l o g i ya s i

Biotada olamlar

“Tuban o‘simliklar” deb nomlangan guruh o‘simliklarining taksonlari orasidagi filogenetik aloqalari, tabiatdagi tarqalishi, ularning biotsenozdagi ishtiroki hamda amaliy ahamiyatlari haqida tasavvurlar kam bo‘lgan. SHu boisdan tuban o‘simliklarga zamburug‘lar, lishayniklar, miksomitsetlar, suvo‘tlar, bakteriyalar, keyin esa viruslarni, bir so‘z bilan aytganda zoologlar o‘rganmaydigan obektlarni kiritilgan. Keyinchalik asta–sekin tuban o‘simliklarga kiritilganlar kamayib botanikadan bakteriologiya va virusologiya alohida tarzda o‘qitila boshlandi. Organizmlarni katta guruhlarga ajratiladigan asosiy belgi (kriteriy) bu– ekologo–trofik hisoblanadi. Bu belgiga ko‘ra fototrof (fotositezlovchi) organizmlarni o‘simliklar, zootroflarni (boshqa organizmlarni eydigan organizmlar) hayvonlar va osmotrof (tanasi bilan oziq moddalarni tashuvchilar) – zamburug‘lar deb ataladi. Moddalar va energiya migratsiyasi nuqtai nazaridan biotsenozdagi mazkur guruhlarni aynan holda hosil qiluvchi (produtsentlar), iste’molchi (konsument) va parchalovchi bo‘lib hisoblanadi.
Biota taqsimotidagi boshqa belgi bu morfologik belgidir. Organizmlar hujayra tuzilishiga ko‘ra ikkita katta guruhga: prokariotlar va eukariotlarga bo‘linadi. Prokariotlar eukariotlardan yadro membranasining yo‘qligi, xromosomalardagi DNK variantlari mitoz bo‘linishdagi maxsuslik, mitoxondriylar va plastidlar, endoplazmatik to‘r, Golji apparati, mikronaychalarda membrana-larning bo‘lishi va haqiqiy jinsiy jarayon sodir etishi bilan farqlanadi. Prokariotlarga bakteriyalar, shu bilan birga aktinomitsetlar va ko‘k-yashil suvo‘tlar, eukariotlarga qolgan boshqa organizmlar mansub. Prokariotlar yakka yakka holda va koloniyalar hosil qiladi. Eukariotlar ham yakka yoki koloniya hosil qiladi, biroq ularning morfologik va anotomik tuzilishlari anchagina turli tuman ko‘rinishlarda bo‘ladi.
Ekologo-trofik va morfologik belgilarni birlashtirganda quyidagi holat hosil bo‘ladi.
To‘qima tuzilishli eukariot birinchi qatordagi organizmlar-o‘simliklar va hayvonlar hammamizga tanish. Yirik mevatanalari bo‘lgan makromitsetlarni zamburug‘larga mansub-ligi ham tushunarli. O‘rta qatordagi organizmlar nemis olimi E. Gekkel pro-tislar deb atagani, mikso-trof (aralash) oziqlanishi shu boisdan u yoki bu guruhga mansubligi muammoli holat. Masalan, evglenalar monad (xivchinli) tuzilishi qalin po‘stini yo‘qligi va shu sababli shaklini o‘zgartira olishi-belgilari

Chlorarachnion

hayvonlarning hujayralariga xos evglena hujayrasida yashil o‘simliklarday pigment xlorofilli xloroplastni bo‘lishi, ular vositasida organik moddani yaratishi, shunga qaramay fotosintez bilan birga hujayra organik moddani butun tanasi bilan so‘rishi (xuddi zamburug‘lar kabi) yoki mayda organizmlarni yutishi (xuddi hayvonlar kabi) mumkin. Boshqa misol yashil amyoba-CHlorarachnion, fotosintezlovchi tuzilma xloroplasti va hujayrasini tuzilishiga ko‘ra hayvonlarga mansub bo‘lishi, oziqlanishiga qrab o‘simliklarga oid. SHu boisdan biologlar bir hujayrali koloniya hosil qilgan rangli (fotosintezlovchi pigmenti bo‘lganlar) rangsizlarni o‘simliklarni asli rangsizlarni hayvonlarga mansub deb qabul mansub deb qabul qilishgan. Bu jihatdan qaysi holatdagisi asli har doim ham aniq emas.
Keltirilgan misollardan ma’lum bo‘ldiki, o‘simliklar, hayvonlar va Zamburug‘larning qaysi belgilari (kriteriy) bo‘yicha aniq holda tuban tuzilishlilarga ajratib bo‘lmaydi. Bu yuksak va tuban tuzilgan organizmlar tuzilishlaridagi xususiyatlari hamda ularning tarihiy taraqqiyotidagi yo‘nalishlari bilan bog‘liq deyish mumkin.