Translated from Russian to Uzbek

1.4. Стресснинг ривожланишига таъсир қилувчи омиллар


Генетик мойиллик

Психогенетик тадқиқотлар шуни кўрсатадики, одамларнинг маълум экологик омилларга бўлган муносабати 30-40% ни ота-онасидан олинган генлар аниқлайди ва 60-70% тарбияга, ҳаётий тажрибага, машғулотларга, олинган кўникмаларга, ривожланган шартли рефлексларга ва бошқаларга боғлиқ. Шундай қилиб, баъзи одамлар дастлаб стрессга кўпроқ мойил, бошқалари эса бунга кўпроқ чидамли.

Онанинг ҳомиладорлик даврининг табиати.
Ҳомиладор аёлнинг стресси болада стресс эҳтимолини оширади деган фикр яқинда тобора тасдиқланмоқда.
Шундай қилиб, белгиялик олимлар томонидан олиб борилган тадқиқотлар шуни кўрсатдики, ҳомиладорлик пайтида онанинг ташвишлари туғилишидан бир неча йил ўтиб ҳам бола руҳиятида акс этади. Шифокорлар ва психологлар 71 аёлни туғилгандан сўнг ва 8-9 йилдан кейин текшириб кўришди. Ҳомиладорлик пайтида аёлнинг стресс даражасини аниқлаш учун оналар сўровномаларни тўлдиришди. Болалар 8 ёки 9 ёшда бўлганда, уларнинг оналари, ўқитувчилари ва ташқи кузатувчи болаларнинг диққатини ва фаоллигини, шунингдек, ташвишланишнинг характерли даражасини баҳоладилар. Олинган натижалар 12-22 хафталик туғилмаган бола психикаси учун энг хавфли ҳисобланади, деб ишонишга асос беради, чунки бу даврда онанинг хавотирлари билан боланинг келажакдаги бузилишлари ўртасидаги боғлиқлик аниқланди. энг кучли.
Баъзи рус муаллифларининг фикрига кўра, "кутилмаган" болаларнинг кўпчилиги кейинчалик ташвишланиш неврозини ривожлантирадилар, чунки уларнинг ота-оналари туғилишининг асосий ноаниқлиги маълум даражада уларнинг кейинчалик ўзларига ишончсизлик пайдо бўлишида акс этган.
Агар ҳомиладорлик пайтида аёл аниқ ҳиссий стресс ҳолатида бўлган бўлса (ўқиш, имтиҳонлар, кундалик тартибсизлик, эри ва ота -онаси билан муносабатлар ва бошқалар), натижада таҳдид пайдо бўлган. тушиш ҳақида. Кейинчалик туғилган болалар, назорат гуруҳидаги болаларга қараганда, анксиете неврозига чалинади.
Кўриниб турибдики, интраутерин ривожланиш даврида болалар бошдан кечирган гормонал даражадаги хавотирлик, ҳаётнинг биринчи йилининг иккинчи ярмидан бошлаб, психологик даражадаги ташвишнинг кейинги энгил намоён бўлиши учун зарур шарт -шароитларни яратди.
Юқори асабий фаолият тури

Шахсиятнинг физиологик асоси - бу миянинг асаб жараёнларининг кучи ва динамикасини акс эттирувчи ва ҳеч қандай ўзгаришларга учрамайдиган одамнинг юқори асабий фаолият тури. Агар биз Гиппократ ва Павловнинг темперамент таснифлари ўртасидаги параллелликни эсласак, шубҳасиз, меланколик (Павловнинг "заиф тури") флегматик одамларга ("кучли, мувозанатли, инерт ГНИ") қараганда стрессга кўпроқ мойил. . Холерик одамларга келсак, бу эрда ҳамма нарса унчалик аниқ эмас. Бир томондан, холерик одамларда марказий асаб тизимида инҳибисён жараёнининг заиф намоён бўлиши кучли ҳиссий портлашлар ва тажовузларга олиб келиши мумкин, лекин бундай даврларнинг қисқа давомийлиги танани стрессга олиб келмайди.

Эрта болалик тажрибалари

Биринчи этти йиллик шикастли тажрибалар кейинги ҳаёт давомида стресс реактсияларини мураккаблаштиради. Психотерапиянинг замонавий усуллари (НЛП) болаликдаги оғриқли тажрибаларни қисман "тўғрилаш" ва "қайта ёзиш" имконини беради, лекин бундай тартиблар малакали мутахассиснинг иштирокини талаб қилади. Ушбу усуллардан бири "Шахсий тарихни ўзгартириш" деб номланади. Бу одамнинг ўтмишидаги воқеаларни аниқлаш имконини беради, улар нафақат бир вақтнинг ўзида кучли стрессни келтириб чиқарди, балки кейинги ҳаётда ҳам бу турдаги стрессорларга сезувчанликни оширди.

Ота -она скриптлари

Шуни таъкидлаш керакки, ҳар бир одамда стрессли хатти -ҳаракатларнинг индивидуал стсенарийси мавжуд. Эрик Берн бу ҳақда ўз китобларида ёзган ва ҳаёт унинг гипотезасини тасдиқлайди. Бу стсенарий болаликдан ўрганилади, ота -оналар стрессни бошдан кечирганда, бола олдида низолар пайдо бўлиб, уни беихтиёр ўз муаммоларига жалб қилишади. Шу билан бирга, бола ота -оналарнинг мисолларини ўзлаштиради ва кейин онгсиз равишда катталар ҳаётида нусха кўчиради. Шунинг учун, баъзи одамлар ўз стрессларини бошқа одамларга агрессив импулслар шаклида беришади ёки идишларни синдиришади, бошқалари қайғуларини йиғлаб йиғлайдилар, бошқалари эса муаммоларни спиртли ичимликлар билан ҳал қилишга ҳаракат қилишади. Баъзилар ҳамма нарсада ўзларини айблашади ва биринчи навбатда ўз хатоларини қидиришади. Бошқалар атрофдагиларни айблашади, лекин ўзларини эмас. Болаликда ўрганилган стресс стсенарийси деярли автоматик равишда "ишга тушади". Бундай ҳолларда, одатдаги ҳаёт ва иш ритмининг бироз ёмонлашиши, туюлган муаммонинг пайдо бўлиши, стрессни қўзғатувчи механизмнинг воланининг қандай ёқилиши ва айлана бошлагани этарли. Бундан ташқари, стрессли дастурни амалга ошириш оқибатлари уни ишга солган сабабларга қараганда анча зарарли бўлиши мумкин.

Савол туғилади: ҳаёт ссенарийсини қайта тиклаш мумкинми? Агар учта шарт мавжуд бўлса, жавоб ижобий бўлади: одамнинг бундай стсенарий борлигини билиши; уни ўзгартириш учун кучли мотиватсия; маълум кўникмаларни ўзлаштириш.
Таъкидланишича, касбда ҳам, шахсий ҳаётда ҳам энг муваффақиятли одамлар-ўзларини бошқаришни ўрганган, шахсий ўзини ўзи бошқариш психотехникасини ишлаб чиққан одамлардир. Бундай одамлар одатда энг мақбул стресс стратегиясини топадилар. Улар интуитив равишда бошқаларга стрессли энергияни "ташлаб юбориш" нафақат ахлоқий, балки фойда келтирмаслигини ҳам тушунадилар: зарур иш алоқалари ёъқолади, шахсий муносабатлар бузилади. Бошқа томондан, улар ҳалокатли стресс энергиясини ўзларига ёъналтириш, ўзларини хатолар учун айблаш ҳам конструктив эмаслигини тушунишади. Бу одамлар стрессли энергияни бошқа фаолият турларига ўтказишга ҳаракат қилишади, яъни бошқаларга эмас, ўзларига эмас, балки "ташлаб юборишнинг" хавфсиз усулларини қўллашади.


Шахсият ва шахсият хусусиятлари

Ғазабга, душманликка, кинизмга, асабийликка мойил одамлар стрессга кўпроқ мойил, ҳазил туйғусига эга бўлган очиқ, дўстона одамлар, аксинча, тақдир ўзгаришига кўпроқ чидамли. Тадқиқотлар шуни кўрсатдики, ҳазил туйғуси кучли бўлган одамлар стрессни энгишади ва узоқ умр кўришади.

Психологик омиллардан шахсиятнинг таъкидланишининг ошиши катта аҳамиятга эга, чунки ҳиссий стресс шароитида улар энг катта заифликка эга ва биринчи навбатда асабий юкланишларга мойил.
Психоген травма оқибатларини оғирлаштирадиган бошқа шахсий хусусиятлар, психологларга қуйидагилар киради: невротикизм; тажовузкорликнинг кучайиши; сурункали ташвиш; мотиватсион зиддиятларга ва интим-шахсий характердаги низоларга мойиллик.
Махсус "хавф гуруҳи" юқори сезувчанлик, ташвиш ва дüртüселлиğи бирлаштирган одамлардан иборат.


Ўз-ўзини ҳурмат

Кўпгина тадқиқотчилар таъкидлашларича, шахснинг ўзини ўзи қадрлаш тузилиши одамнинг ҳиссий стресс шароитида кўрсатадиган реактсияларининг табиатига катта таъсир кўрсатади.

Ўзини паст баҳолаган одамларда, одатда, ўзини ўзи ҳурмат қиладиган одамларга қараганда, ташвишланиш белгилари (субъектив ва объектив даражада) кўпроқ намоён бўлади, деб ишонилади. Синов стресси пайтида автоном асаб тизимининг ҳолатини ўрганиш шуни кўрсатдики, имтиҳон стресс ҳолатида симпатик асаб тизимининг энг фаол фаоллиги жуда ташвишли ўқувчиларда, шунингдек ўзини ижобий баҳолайдиган одамларда кузатилган. фазилатлар.
Шундай қилиб, имтиҳон пайтида ўзини ўзи қадрлаши ва муваффақиятга бўлган ишончи ижобий шахсий фазилатлари учун ўзини паст баҳолаган талабаларга қараганда симпатик тизим фаоллигининг пасайишига олиб келади.
Шу билан бирга, ўзини айблашга мойил бўлган одамларда "ўзини ўзи қадрлаш", аксинча, стрессни кучайтиради, бу эса ўз навбатида талабаларнинг ўз қобилиятларига ишончсизлигини ва имтиҳондан муваффақиятли ўтиш имкониятини оширади. .


Шахснинг ёъналиши, унинг муносабати ва қадриятлари

Спорт стрессига бағишланган бир қатор ишларда, руҳий стресснинг бошланишига сабаб бўлган ҳолатларда, муваффақиятга эришиш мотиватсияси ташвишга қарши бўлган шахсга таъсир кўрсатиши кўрсатилган; улар. Бундан ташқари, муваффақиятга эришиш учун юқори мотиватсия ва муваффақиятсизликка ёъл қўймаслик учун паст мотиватсия билан ажралиб турадиган одамларда стрессли шароитларга мослашиш анча яхши бўлганлиги аниқланди. Шу билан бирга, муваффақиятнинг физиологик нархини ҳам унутмаслик керак: фаол, шижоатли, сабрсиз, безовталанмаган, муваффақиятга ёъналтирилган одамлар паст даражадаги даъволарга эга бўлганларга қараганда стрессга кўпроқ мойил. жамият ва юқори пул даромадлари.

Мўминлар атеистларга қараганда стрессга кўпроқ дош беришади, деб ишонилади. Мисол учун, динга мойил бўлган одамларнинг умидсизлик даражаси паст бўлганлиги аниқланди. Маълум бўлишича, диндорликнинг энг муҳим мотивларидан бири бу одамларнинг диндаги олий кучлардан ёрдам ва тасалли сўраш истаги бўлиб, бу уларга ҳаётий стрессларни энгишга ёрдам беради.

5.