Translated from Russian to Uzbek

Стресс механизмлари

Стресс реактсияларининг диагностикаси ва олдини олиш бўйича чора -тадбирлар тизимини тўғри ташкил этиш учун сиз унинг механизмларини билишингиз керак. Ва бу эрда нейробиологик ва тиббий тадқиқотлар шуни кўрсатадики, ҳар хил стрессли ҳолатларда тана стереотипик тарзда жавоб беради - бир хил нейрофизиологик ва биокимёвий реактсиялар, уларнинг мақсади инсон машинасига бўлган талабнинг ортиши.

Стрессни келтириб чиқарадиган омиллар, стресс омиллари бошқача, лекин улар бир хил, аслида биологик стресс реактсиясини келтириб чиқаради. Мижозлар ва ходимларнинг доимий босими остида бўлган тадбиркор; аэропорт диспетчери, бир зум диққатни ёъқотиш юзлаб ўлимни англатишини билади; ғалабага телба оч спортчи, эрининг ожизлик билан рафиқасининг саратон касаллигидан аста ва оғриқли ўлишини кузатиши - уларнинг ҳаммаси стрессда. "Махсус стрессор" ва "у келтириб чиқарадиган ўзига хос бўлмаган реактсиялар мажмуаси" (стресс) ўртасидаги фарқ стрессни таҳлил қилишда биринчи муҳим қадам бўлиб, у Г. Селе номи билан боғлиқ. Узоқ вақт давомида тиббиёт бундай стереотипик жавоб мавжудлигини тан олмади. Турли вазифалар, аслида ҳамма вазифалар бир хил жавобни талаб қилиши кулгили туюлди. Стресс физиологияси бўйича ўтказилган тадқиқотлар шуни кўрсатдики у ҳар доим эволютсия жараёнида ишлаб чиқилган схемага мувофиқ ривожланади. Биринчидан, таҳдид қилувчи огоҳлантириш сигналлари мияга ўтади. Бунга жавобан мия хавф ҳақида "қичқиради", гормонал фаоллик ва автоном асаб тизимининг фаоллиги ошади. Уларнинг ёрдами билан тананинг энергия салоҳияти қайта тақсимланади. Ушбу қайта тақсимлаш ғояси репродуктив, овқатланиш ва иммунитет тизимини заифлаштириш орқали мия ва мушакларга энергия оқимини кўпайтиришдир.
Стресснинг ривожланиши учун стресснинг асосий физиологик ва биокимёвий бўғини - "жанг ёки парвозга жавоб" ни киритиш керак. Бундай реактсия билан буйрак усти кортексининг рефлекс фаоллашуви ва адреналин ва норадреналиннинг "иккиламчи" кучли чиқиши қонга тушади. Қондаги бу моддалар даражасининг ошиши билан юзага келадиган ҳолат ташқи ҳиссий стимуллар таъсирида қўзғалиш ҳолатига ўхшайди: қон босими кўтарилади, қон томирлари тораяди, пулс ва нафас тезлашади, холестерин миқдори кўтарилади. . Бу реактсияларнинг тез -тез такрорланиши гипертония, ошқозон яраси ва бошқа ички органларнинг шикастланишига олиб келиши мумкин.
Этарли даражада кучли ва тез -тез учрайдиган стресслар билан, эндокрин тизимлар реактсияга қўшимча равишда жалб қилинади, уларнинг ҳаракати бундан ҳам узоқроқ ва ички органларга салбий таъсир кўрсатиши мумкин. Мушаклар фаолиятини тез ривожланиши учун адреналин ва норепинефриннинг қонга кўпайиши зарур эди.
Ҳозирги вақтда стресс кўпинча одамдан кучли жисмоний ҳаракатларни талаб қилмайди - бу унинг намоён бўлишидан кўра ҳаракатни бостиришни талаб қилади ва натижада органлар таъсирланади. Стресснинг зарарли таъсири бу билан чекланмайди. Дастлабки чиқарилиш буйрак усти кортексидаги гормонлар таъминотини камайтиради: уларнинг шошилинч "тайёргарлиги" бошланади ва стрессдан кейин бир мунча вақт ўтгач, уларнинг шошилинч чиқарилишини бошлаш учун ҳатто заиф таъсир этарли бўлади. Бу биокимёвий механизм, оғир кундан кейин, ишдаги қийинчиликлардан сўнг, яқинларидаги майда-чуйдалар бўладиган таниқли вазиятларни аниқлайди.
Агар ҳар бир стрессдан кейин - энг оғир вазиятда ёки ундан кўп ўтмай - жисмоний фаоллик талаб этилса, адреналин ва норадреналиннинг ортиқча миқдори уни таъминлашга сарфланади ва стресс зарарли оқибатларга олиб келмаслиги мумкин. Шундай қилиб, жисмоний фаоллик - қайғу бошланишидан зарур ва самарали ҳимоя. Стресс пайтида қўзғаладиган нейроендокрин тизимларнинг ишдан чиқишига қарши, тикланиш жараёнларини кучайтиришга, стрессга умумий сезувчанликни камайтиришга қаратилган бошқа, бир хил зарур ҳимоя воситаси - бу енгиллик. Агар ҳимоя чоралари кўрилмаса ёки этарли бўлмаса ва кучсизликка, умидсизликка олиб келадиган стресслар такрорланса, психосоматик касалликлар (алоҳида органлар ёки тизимларнинг шикастланиши) ёки умумий бузуқлик, деб аталади.
Стресснинг бошланиши ва давомида учта ўзаро боғлиқлик аниқланади:
1) ҳис -туйғулар ва ақл кўпинча тўқнашадиган стрессли ҳодисани баҳолаш;
2) ҳодисанинг ўзига ва уни баҳолашга физиологик ва биокимёвий реактсиялар;
3) стресснинг сабаблари ва оқибатларини бартараф этишга ва келажакда ундан қочишга қаратилган ҳаракат, хулқ -атвор реактсиялари. Юрак -қон томир касалликлари (гипертония, ишемик касаллик), шунингдек томирлар (мигрен, Райнауд касаллиги) кўпинча стресс пайтида вазоконстрикторли симпатик реактсияларнинг такрорланишининг натижаси ҳисобланади. Стресс аллергик касалликларнинг пайдо бўлишига ҳам таъсир қилади. Стресс билан боғлиқ мушакларнинг таранглиги турли патологик белгиларни келтириб чиқаради: бош, бел, бўйин мускуллари. Тери стресс учун одатий мақсаддир. Ҳеч қандай касалликда ўзини намоён қилмасдан, сурункали стресс доимий руҳий тушкунликка олиб келиши мумкин. Ёмон ишлаш, летаргия, пассивлик, уйқусизлик - бу ҳаммаси безовталик фаолиятининг излари. Ибитсенна бу ҳолатни "соғлом эмас, лекин касал эмас " Ухлаб қолиш қийинлиги ва ундан ҳам оғриқли уйғониш. Кўпинча, "одамга сирли ва қўзғалмас таҳдид, ўзини ўзи озиқлантирувчи, деярли сезиб бўлмайдиган хафагарчилик билан ҳужум қиладиган хиралашган меланколия" ҳисси. Натижада, ҳаёт оғир юк деган туйғу пайдо бўлади. Юқорида айтилганларнинг барчасидан келиб чиқадики, стресс жисмоний келиб чиқиш реактсияси бўлиб, нафақат психологик характердаги оқибатларга олиб келади. Стресс одамни ичидан "ёъқ қилиши" мумкин. Турли одамлар бахтли бўлишлари учун ҳар хил даражадаги стрессни талаб қилишади. Фақат камдан -кам ҳолларда одам пассив, ўсимлик ҳаётига мойил бўлади. Ҳатто энг шуҳратпарастлар ҳам озиқ -овқат, кийим -кечак ва бошпана билан таъминлайдиган минимал ҳаёт даражасидан мамнун эмаслар. Одамларга кўпроқ нарса керак. Лекин одам, идеалга фидокорона бағишланган ва бутун умрини ёрқин иқтидор ва қатъият талаб қиладиган соҳаларда (фан, санъат, фалсафа) такомиллаштиришга бағишлашга тайёр, фақат ўсимлик тури каби камдан -кам учрайди. Аксарият одамлар бу икки чегаранинг ўртасида. Ўртача фуқаро мақсадсиз мавжудотни хоҳлашдан, мукаммалликка интилиш натижасида пайдо бўладиган муқаррар чарчоқдан азият чекарди. Бошқача қилиб айтганда, кўпчилик одамлар стресснинг этишмаслиги ва унинг ортиқча миқдорини ёқтирмайдилар. Шунинг учун, ҳар ким ўзини синчковлик билан ўрганиши ва ўзи хоҳлаган фаолият турини, стресс даражасини топиши керак. Ўз -ўзини ўқий олмайдиганлар, доимий юкланиш ёки муносиб ишнинг этишмаслиги (ишсизлик) сабаб бўлган қийинчиликларга дуч келадилар. ёрқин иқтидор ва қатъиятлиликни талаб қиладиган (фан, санъат, фалсафа) камдан -кам учрайди. Аксарият одамлар бу икки чегаранинг ўртасида. Ўртача фуқаро мақсадсиз мавжудотни хоҳлашдан, мукаммалликка интилиш натижасида пайдо бўладиган муқаррар чарчоқдан азият чекарди. Бошқача қилиб айтганда, кўпчилик одамлар стресснинг этишмаслиги ва унинг ортиқча миқдорини ёқтирмайдилар. Шунинг учун, ҳар ким ўзини синчковлик билан ўрганиши ва ўзи хоҳлаган фаолият турини, стресс даражасини топиши керак. Ўз -ўзини ўқий олмайдиганлар, доимий юкланиш ёки муносиб ишнинг этишмаслиги (ишсизлик) сабаб бўлган қийинчиликларга дуч келадилар. ёрқин иқтидор ва қатъиятлиликни талаб қиладиган (фан, санъат, фалсафа) камдан -кам учрайди. Аксарият одамлар бу икки чегаранинг ўртасида. Ўртача фуқаро мақсадсиз мавжудотни хоҳлашдан, мукаммалликка интилиш натижасида пайдо бўладиган муқаррар чарчоқдан азият чекарди. Бошқача қилиб айтганда, кўпчилик одамлар стресснинг этишмаслиги ва унинг ортиқча миқдорини ёқтирмайдилар. Шунинг учун, ҳар ким ўзини синчковлик билан ўрганиши ва ўзи хоҳлаган фаолият турини, стресс даражасини топиши керак. Ўз -ўзини ўқий олмайдиганлар, доимий юкланиш ёки муносиб ишнинг этишмаслиги (ишсизлик) сабаб бўлган қийинчиликларга дуч келадилар. шунингдек, фақат сабзавот тури. Аксарият одамлар бу икки чегаранинг ўртасида. Ўртача фуқаро мақсадсиз мавжудотни хоҳлашдан, мукаммалликка интилиш натижасида пайдо бўладиган муқаррар чарчоқдан азият чекарди. Бошқача қилиб айтганда, кўпчилик одамлар стресснинг этишмаслиги ва унинг ортиқча миқдорини ёқтирмайдилар. Шунинг учун, ҳар ким ўзини синчковлик билан ўрганиши ва ўзи хоҳлаган фаолият турини, стресс даражасини топиши керак. Ўз -ўзини ўқий олмайдиганлар, доимий юкланиш ёки муносиб ишнинг этишмаслиги (ишсизлик) сабаб бўлган қийинчиликларга дуч келадилар. шунингдек, фақат сабзавот тури. Аксарият одамлар бу икки чегаранинг ўртасида. Ўртача фуқаро мақсадсиз мавжудотни хоҳлашдан, мукаммалликка интилиш натижасида пайдо бўладиган муқаррар чарчоқдан азият чекарди. Бошқача қилиб айтганда, кўпчилик одамлар стресснинг этишмаслиги ва унинг ортиқча миқдорини ёқтирмайдилар. Шунинг учун, ҳар ким ўзини синчковлик билан ўрганиши ва ўзи хоҳлаган фаолият турини, стресс даражасини топиши керак. Ўз -ўзини ўқий олмайдиганлар, доимий юкланиш ёки муносиб ишнинг этишмаслиги (ишсизлик) сабаб бўлган қийинчиликларга дуч келадилар. мукаммалликка интилиш натижасида юзага келган. Бошқача қилиб айтганда, кўпчилик одамлар стресснинг этишмаслиги ва унинг ортиқча миқдорини ёқтирмайдилар. Шунинг учун, ҳар ким ўзини синчковлик билан ўрганиши ва ўзи хоҳлаган фаолият турини, стресс даражасини топиши керак. Ўз -ўзини ўқий олмайдиганлар, доимий юкланиш ёки муносиб ишнинг этишмаслиги (ишсизлик) сабаб бўлган қийинчиликларга дуч келадилар. мукаммалликка интилиш натижасида юзага келган. Бошқача қилиб айтганда, кўпчилик одамлар стресснинг этишмаслиги ва унинг ортиқча миқдорини ёқтирмайдилар. Шунинг учун, ҳар ким ўзини синчковлик билан ўрганиши ва ўзи хоҳлаган фаолият турини, стресс даражасини топиши керак. Ўз -ўзини ўқий олмайдиганлар, доимий юкланиш ёки муносиб ишнинг этишмаслиги (ишсизлик) сабаб бўлган қийинчиликларга дуч келадилар.

2.