Toshkent to‘qimachilik va yengil sanoat instituti “Kimyoviy texnologiya” kafedrasi

S
H
2
va 
3
NH
ajralib chiqadi. Jun 
kuydirilganda kalla-pocha hidi keladi. Yonganda uchgan moddalar ishqoriy 
xarakterga ega. 
Uning kimyoviy aktivligi tolani tuzilishi va keratinning aminokislotali 
tarkibiga bog„liq. Tarkibida 
2
NH
va
COOH
guruhlarini bo„lishi keratinga 
amfoterlik xossasini beradi. 

---

65 
Suv va bug‘ ta’siri. 
Jun tolasiga suv va bug„ intensivllik bilan shimiladi. 
Quruq tola namlikni juda faollik bilan shimib oladi va bunda issiqlik ajralib 
chiqadi. Asosan tola ko„ndalang kesimi bo„yicha namlikni so„rib oladi, tola to„liq 
to„yinganda uning ko„ndalang kesimining o„lchami 118-120 % ga (boshlang„ichga 
nisbatan) yetib boradi. Uzunligi bo„yicha esa faqat 1-2 % ga o„zgaradi xolos. 
Namlikni tola ichiga sorblanishi zanjirlar orasidagi bog„lanish kuchlarini 
susaytiradi, bundan tashqari ikki xil zaryadlangan molekulalarni o„zaro tortilishini 
ham kamaytiradi. Natijada tolaning mexanik xossasi o„zgaradi, shuningdek 
tortilishga bo„lgan qarshiligi ham kamayadi. Suv ta‟sirida tolaning chiziqli 
o„lchamlarini o„zgarishi bilan bir qatorda muhit harorati va davomiyligiga bog„liq 
ravishda jun parchalana boshlaydi, bunda uning 0,25 % massasi yo„qoladi (ikki 
soat distillangan suvda qaynatishda). 99-100
0 
C da uch soat bug„ ta‟sirida 
boshlang„ich mustahkamligi 18 % ga kamayadi: 6 soatda 23 % ga va 60 soatda 74 
% ga. Suv bilan 80-110
0 
C va bug„ bilan 110-115 
0 
C haroratgacha ta‟sir etish 
mumkin. Bunda yuqori haroratda jun tolasini parchalanishi (buzilishi) kuzatiladi. 
Kislota ta’siri.
Jun tolasi xossalariga kislota quyidagicha ta‟sir qiladi: 
- kichik konsentratsiyali kislota eritmalari xona haroratida (junga nisbatan 
10 % miqdorda) jun tolasi pishiqligini ortiradi. 
- qisqa vaqt ichida konsentrlangan kislota eritmalari (junga nisbatan 80 % 
gacha) xona haroratida jun pishiqligiga ta‟sir etmaydi. 
- konsentrlangan kislota eritmalari jun tolasini parchalaydi. Parchalash 
darajasi muhit harorati va davomiyligiga bog„liq. 
- bir xil sharoitda organik kislotalar mineral kislotalarga nisbatan kam ta‟sir 
etadi. 
Ishqor ta’siri. 
Ishqor nafaqat ko„ndalang har xil zaryadlangan 
molekulalar orasidagi bog„lar, xatto sistin bog„larga ham ta‟sir ko„rsatadi. Ishqor 
ta‟sirida junning mexanik xossasi yomonlashadi, sarg„ayadi oltingugurt miqdori 
kamayadi, bu o„zgarishlarning darajasi ta‟sir etish harorati, davomiyligi, ishqor 
xarakteri va uning konsentratsiyasiga bog„liq. 3 % - li o„yuvchi ishqorlarda junni 
qaynatsa, u darhol erib ketadi. Past haroratda ishqor ta‟sirida junning pishiqligi 

---

66 
ortadi. 15 % - li konsentratsiyagacha junning pishiqligi kamayib boradi. Undan 
ortishi bilan pishiqlik ham ortib boradi. 38 % - li bo„lganda junning pishiqligi 
boshlang„ichga nisbatan 30 % ga ortadi. Ishqor tola yuzasiga ta‟sir etib, uning 
ichki strukturasiga kirib bormaydi (yuqori konsentratsiyali ishqor qisqa vaqt 
ichida). Bobina hosil qiluvchi tolalar yuzasi bo„yicha parchalanadi va siqib 
quritilgach yanada pishiqroq o„zaro birikib qoladi. Ishqor jun tolasidagi sistin 
bog„larga ta‟sir etadi va ularni buzadi. 
Tuzlar ta’siri. 
Ishqoriy va ishqoriy ietal tuzlari junga kam miqdorda 
sorblanadi. Shuning uchun ularning suvli eritmalari junga suv kabi ta‟sir etadi. 
Tuzlarning konsentratsiyasi 5 % dan ortsa va qaynatilsa junni parchalanishi 
boshlanadi (keratin ma‟lum miqdorda eriydi, pishiqligi kamayadi, tola dag„allashib 
qoladi). Qaynatish davomida suvdagi kalsiy va magniy tuzlari junni sarg„aytiradi.