Toshkent to‘qimachilik va yengil sanoat instituti “Kimyoviy texnologiya” kafedrasi

Jun tolalar
. 
Jun
– tolasi morfologik tuzilishi bo„yicha ildiz, o„zak va tola 
(sterjen)dan iborat. Jun tolasi ikki qavatdan tashkil topgan – tashqi va ichki, ba‟zi 
tolalarda uchinchi qavat ham bo„ladi. Tolaning asosiy qismi ikkinchi qavatdan 
iborat. Jun oqsil tola bo„lib, u keratindan tashkil topgan. Keratin yuqori molekulyar 
birikmalar bo„lib, 20 ta aminokislotadan tirik organizmda sintez qilingan. 
Jonivorlarni qoplovchi tolalardan olingan mahsulotga jun deyiladi. Ko„pincha qo„y 
junidan foydalaniladi. Jun ingichka, yarimingichka, yarimdag„l va dag„al turlarga 
bo„linadi. Ingichka va yarim ingichka jun asosan puxli, yumshoq va ingichka tukli 
toladan iborat. Yarim dag„al va dag„al jun puxli toladan tashqari o„zakli, bir qadar 
qo„pol va qattiq tolalardan iborat bo„ladi. Jun tolasi ko„p hujayrali tuzalishga va 
ikkita - ustki va ichki qavatga ega. Jun tolasining yuza qismi 19-rasmda keltirilgan.
19-rasm. Jun tolasi yuzasining mikroskopda ko„rinishi. 
Jun tolasining ustki qavati eski hujayra - tangasimon shaklda bo„lib, ichki 
qavat buralgan hujayrali, bu hujayralar hujayralaro modda orqali birlashgan. Ichki 

---

63 
qavatda yog„ va bo„yovchi moddalar bo„ladi. Tola fibrillardan, fibrillar esa 
mikrofibrillardan (20-rasm, 1) tashkil topgan. Mikrofibrillar 11 tadan 
protofibrildan (20-rasm, 2) tashkil topgan bo„lib, ularning 9 tasi bir-biriga tegib 
turuvchi halqa ko„rinishda, 2 tasi halqa o„rtasida joylashgan (20-rasm, 3). 
Protofibril kabel ko„rinishdagi 3 tadan spiralni buralgan holda tashkil topgan.
3 
20-rasm. 
Jun 
tolasining 
tuzilishi. 
1-mikrofibril, 
2-protofibril, 
3-
mikrofibrilning gorizontal ko„rinishi. 
Dag„al jun tolasida uchinchi qavat ham bo„ladi. Bu qavat markaziy 
hisoblanib, u kanal ko„rinishda bo„ladi va qurigan hujayra, hamda havodan tarkib 
topgan. Tolaning ichki qavati bir jinsli emas, u ikki yo„nalishdagi strukturaga ega. 
Ular ikkita bir xil o„zaro bir-biriga tegib turadigan silindrlardir. Bu silindrlar 
kimyoviy turg„unligi va boshqa xossalari bo„yicha o„zaro farqlanadi. Turg„un 
qismi parakorteks va turg„un bo„lmagan qismi ortokorteks deb yuritiladi. Jun 
tolalarining uzunligi taxminan 30-40 mm va diametri 0,025 mm ga teng. Bobina 
tayyorlash uchun yuvilgan, ya‟ni dastlabki ishlov berish zavodlarida chiqindilardan 
tozalangan jundan foydalaniladi.
Jun murakkab tuzilishga ega. Junni 90% - ini keratin tashkil etadi. Keratin 
tarkibida 
S
O
N
H
C
,
,
,
,
bo„ladi. Elementar tarkibi bo„yicha ko„pchilik jun tolalari 
o„zaro o„xshash, farqi asosan oltingugurt hisobiga bo„ladi. Keratin to„r tuzilishiga 
ega. Keratin tarkibida yonbag„ir radikallari murakkab bo„lgan aminokislotalar 
ko„proq bo„ladi, uning makromolekulasi fazoda α-spiral ko„rinishda joylashadi. 

---

64 
Keratin 

-formadan 

-formaga oson o„tadi, bu o„tish issiq suv yoki bug„bilan 
ishlov berib, tortish chog„ida vujudga keladi (21-rasm).
a
b
21-rasm. Jun tolasi polipeptid zanjirining α-spirali (
a
) va β-spirali (
b
) 
Junda keratindan tashqari yana bir qancha oqsil bo„lmagan yo„ldosh 
moddalar ham bo„ladi: tuz aralashmalari, yog„, mumsimon moddalar, sellyulozali 
va tasodifiy qo„shimchalar bor. Jun tolasida quyidagi moddalar bo„ladi, %: 
-keratin
-90 
-jun yog„i
-0,5-1,5 
-yog„lovchi moddalar -0,5-2,0 
-o„simlik moddalari
-1 
-bo„yovchi moddalar
Jun tolasi xossasi. 
Jun gigroskopik tola. Jun atrof muhit harorati va 
namligiga bog„liq ravishda ko„p miqdorda suyuqlik yutishga moyil. 100-105
0 
C da 
quritilgan tola o„z namligini yuqotadi. Qattiq va mo„rt bo„lib qoladi. Qayta 
namlashda jun yana namlikni yutadi va o„zining yumshoqligi hamda 
mustahkamligini tiklaydi, lekin uzoq vaqt shu haroratda quritish jun tolasi 
buzilishiga olib keladi va tola sarg„ayadi, hamda