Toshkent to‘qimachilik va yengil sanoat instituti “Kimyoviy texnologiya” kafedrasi

Qaytaruvchilar ta’siri. 
Qaytaruvchilar ishqoriy muhitda junga ta‟sir qiladi. 
Bunday ta‟sirda tola ko„ndalang kesimi bo„yicha bo„kadi va uzunligi bo„yicha 
kirishadi. 1 % li natriy sulfidi ta‟sirida (65
0 
C) jun parchalanadi va 50 % og„irligini 
yo„qotadi va oltingugurt miqdori kamayadi. Sistin bog„lari uziladi. Qaytaruvchilar 
ta‟sirida 
3
NaHSO
ning 5%-li konsentratsiyasida qaynatilganda 30 % uzunligi 
kamayadi.
Oksidlovchilar ta’siri. 
Oksidlovchilar ham junga ta‟sir etadi va sistin 
bog„larini uzilishiga olib keladi. Yorug„lik ta‟sirida tolaning yuzaki 
cheshuychatosti kamayadi, bo„kishi ortadi. Yorug„lik ta‟sirida sulfit va sulfat 
kislota hosil bo„ladi. O„sish jarayonida ham jun tarkibilagi 14 % oltingugurt
yorug„lik ta‟sirida yo„qoladi. Vodorod peroksidning 3 % - li eritmasida 50
0 
C 
haroratda vaqt ortishi bilan keratindagi barcha elementlar miqdori kisloroddan 
tashqari) kamayadi, lekin ularning nisbati saqlanib qoladi. 
Tabiiy ipak
. Pilladan olinayotgan ip ikkkita yonma-yon turuvchi ipdan va 
ularni o„rab turuvchi yelim - seritsindan tarkib topgan. Seritsindan tozalangan 
fibroin gomogen ip ko„rinishida bo„ladi. Lekin unga kimyoviy va mexanik 
ta‟sirlar ko„rsatishi orqali uzunasiga mayda fibrillarga ajraladi. Pilla ipining 70-75 
% -ini fibroin va 25-30% - ini seritsin tashkil etadi. 

---

67 
Tabiiy ipakni ipak qurti cheksiz ip ko„rinishda hosil qiladi. Ipak qurti ikkita 
parallel ipni o„zaro seritsin yelimi bilan yelimlangan holda ajratib chiqaradi. Ipak 
qurtidan chiqayotgan ip darhol qattiqlashib qoladi. Pilladan eshilgan ipni uzunligi 
262

52,5 m. Fibroin sterjenlari fibrillardan tashkil topgan (22-rasm). 
22-rasm. Tabiiy ipak tolasining tuzilishi. 
a
-pilladan olingan ip, 
b
-qaynatilgan 
ip. 
Fibroinning birlamchi strukturasi xozirgacha to„liq o„rganilmagan. Tabiiy 
ipakni hosil qiluvchi zanjirlar o„zaro polipeptid, vodorod bog„lari va Vander-
Vaals kuchlari bilan bog„langan. Tolada orientirlangan uchastka 40-60 % ni
tashkil etadi. Ipak qurtidan chiqishga tayyor bo„lib turgan fibroin suvda
eruvchan va orientirlangan emas, shakli bo„yicha globulyar oqsillarga o„xshaydi. 
Tabiiy ipakning 

-formasi ipni ipak qurtidan chiqishida vujudga keladi. Fibroin 
asosan oddiy aminakislotalardan tarkib topgan. 
Tabiy ipak boshqa tabiiy tolalardan (paxta, zig„ir, jun) o„zining hujayra
tuzilishga ega bo„lmaganligi bilan ajralib turadi. Shu jihatdan u o„zining paydo 
bo„lishi bo„yicha sun‟iy va sintetik tolalarga o„xshaydi. 
Pilladan olinayotgan ip ikkkita yonma-yon turuvchi ipdan va ularni o„rab 
turuvchi yelim - seritsindan tarkib topgan. Seritsindan tozalangan fibroin gomogen 
ip ko„rinishida bo„ladi. Lekin unga kimyoviy va mexanik ta‟sirlar ko„rsatishi orqali 
uzunasiga mayda fibrillarga ajraladi. Pilla ipining 70-75 % -ini fibroin va 25-30% 
- ini seritsin tashkil etadi. 

---

68 
Fibroinning tuzilishi. 
Fibroinning birlamchi strukturasi hozirgacha to„liq 
o„rganilmagan. Tabiiy ipakni hosil qiluvchi zanjirlar o„zaro polipeptid, vodorod 
bog„lari va Vander-Vaals kuchlari bilan bog„langan.
Tolada orientirlangan uchastka 40-60% ni tashkil etadi. Ipak qurtidan 
chiqishga tayyor bo„lib turgan fibroin suvda eruvchan va orientirlangan emas, 
shakli bo„yicha globulyar oqsillarga o„xshaydi. Tabiiy ipakning 

formasi ipni 
ipak qurtidan chiqishida vujudga keladi. Fibroin asosan oddiy
aminokislotalardan tarkib topgan. 
Fibroin xossasi. 
Fibroin spirtda, uglerod sulfid va boshqa organik 
erituvchilarda erimaydi. Suvda erimaydi, lekin suvni o„ziga sorblaydi va bo„kadi. 
Bo„kishi ma‟lum miqdorda bo„ladi, ya‟ni 18
0 
C haroratda ko„ndalang kesimi 16-
18% ga va og„irligi 30-35% ga ortadi. Uzunligi bo„yiga faqat 1,2% ga uzayadi 
xolos. Havodagi namlikni yutib ham tabiiy ipak bo„kadi. Kislota va ayniqsa 
ishqor eritmalarida tabiiy ipak intensiv bo„kadi. Ishqor ta‟sirida bo„kishida
jarayon qaytmas bo„ladi.
Ba‟zi tuzlarning eritmalarida fibroin ma‟lum miqdorda bo„kadi va
qovushqoq eritma hosil qiladi. Fibroin mis - ammiakli eritmada, ishqoriy mis-
glitsirin eritmasida, etilen-diamin eritmasida mis gidrooksidida, ammiak – nikelli 
eritmada, fosfor, sulfat, xlor, chumoli, dixloruksus kislota eritmalarida eriydi. Jun 
keratini bu erituvchilar ta‟siriga chidamli hisoblanadi. Keratin va fibroindagi
bunday farq, fibroinda ko„ndalang bog„larni yo„qligi bilan tushuntiriladi.