Toshkent tibbiyot akademiyasi jamoat salomatligi va menejment kafedrasi

Asosiy tayanch tushunchalar

Ishlab chiqarish, sug‘urta, risk, korxona, raqobat, tadbirkor, loyiha, inqiroz, rejalashtirish, subyekt, jamg‘arma, mulk, shirkat, korporatsiya, konsern, diversifikatsiya, konyunktura, segment, qurilish, ijara.

Takrorlash uchun savollar

1. 
   Yo‘qotishlarni qisqartirish deb nimaga aytiladi?
   
2. 
   Tavakkalchilikni kamaytirishning qanday yo‘llari mavjud?
   
3. 
   Tavakkalchilikni o‘ziga olish qanday bo‘ladi?
   
4. 
   Diversifikatsiyalash nima?
   
5. 
   Xedj nima?
   
6. 
   Xedjlarni amalga oshiruvchi subyekt nima deb ataladi?
   
7. 
   Xedjerlashning necha xil turi bor?
   
8. 
   Sug‘urta munosabatlari necha turga bo‘linadi?
   
9. 
   Tadbirkorlik tavakkalchilik sug‘urtasida necha turga bo‘linadi?
   
10. 
    Bu tarmoqlar qaysilar?
    

9.Operatsion menejment xavfi

Asosiy tushunchalar: operatsiya, operatsion menejment, operatsion funktsiya, operatsion tizim, operatsion strategiya, operatsion jarayon, ishlab chiqarish, mahsulot, xizmat, etkazib berish, transport, xizmat, operatsion menejer, operatsion dastur.
Operatsion menejmentni rivojlantirishning asosiy bosqichlari
Bozor munosabatlarining rivojlanishi va menejmentning asosiy quyi tizimlari o'rtasida raqobatning kuchayishi bilan operatsion menejment etakchi o'rinni egallaydi, chunki u tashkilotni zarur resurslar bilan ta'minlash va ularni tayyor mahsulot va xizmatlarga aylantirish jarayonlarini boshqaradi, bu har qanday tashkilotning asosiy faoliyati samaradorligini belgilaydi. Operatsion menejment muammosini o'rganish tabiiy ravishda uning tarixiy merosini tanqidiy ko'rib chiqishga olib keladi, ayniqsa operatsion menejmentdagi ko'plab yangiliklar olimlar tomonidan ularning fundamental asarlarida o'rganilgan. Birinchidan, ishlab chiqarishni boshqarish tushunchasi paydo bo'ldi. Biroq, ishlab chiqaruvchi kuchlar va ishlab chiqarish munosabatlarining bosqichma-bosqich rivojlanishi bilan uning mazmuni iqtisodiy o'sish ehtiyojlarini ob'ektiv aks ettira olmadi. Bunga javoban "operatsion menejment" atamasi taklif qilindi, bu katta tushunchadir
Amaliy faoliyat sifatida operatsiyalarni boshqarish tovar ishlab chiqarishning paydo bo'lishi bilan paydo bo'ldi. Operatsiyalarning kelib chiqishi dastlabki tsivilizatsiyalarga tegishli bo'lishi mumkin bo'lsa-da, ushbu sohaga e'tibor so'nggi 90-yillarda qaratilgan.
Amerikalik olimlar S. M. Li va M. J. (2008). Schnistegens operatsion menejmentni rivojlantirishda uch bosqichni ajratib turadi.
I bosqich. 1770 yilda Angliyada sanoat inqilobi boshlandi, bu operatsion boshqaruvni rivojlantirish uchun nazariy shart-sharoitlarni yaratdi. Sanoatdagi to'ntarishning mohiyati mashinalarni joriy etish orqali ishlab chiqarishning "yuzini" o'zgartirishdir. Inqilob XIX asr oxiriga qadar Evropa va AQShning qolgan qismiga tarqaldi. Aynan shu inqilob menejmentga qiziqishni kuchaytirish uchun zamin yaratdi va shuning uchun 1770 yildan boshlab tadqiqotchilar menejmentning ilmiy tushunchalarini rivojlantirish bilan shug'ullana boshladilar.
A. Smit 1776 yilda "xalqlar boyligining tabiati va sabablarini o'rganish" klassik asarini nashr etdi, u erda mehnatni taqsimlash yoki ixtisoslashtirish muhimligini ta'kidladi.
1800 yilda ishlab chiqarish tarixida birinchi marta E. Uitni standartlashtirish va sifat nazorati asosida ishlab. chiqarishda ishlab chiqilgan qismlarni almashtirish printsipini amalga oshirdi
II bosqich. XX asr boshlarida. tobora ko'proq yirik bozorlarga, kuchli korporatsiyalarga va aktsiyadorlik jamiyatlariga yo'naltirilgan sanoatni rivojlantirish ehtiyojlariga javoban menejmentni inson bilimlarining mustaqil sohasiga ajratish amalga oshirildi. Aynan shu davrda mehnatni ilmiy tashkil etishning paydo bo'lishi va rivojlanishi zarur edi, uning kontseptsiyasi fizik, kimyoviy, tabiiy tizimlarni o'rganish kabi ishni muvaffaqiyatli o'rganish uchun ilmiy usuldan foydalanish mumkinligiga asoslanadi.
Ilmiy menejment asoschisi F. V. Teylor va uning hamkasblari F. Gilbert va L. Gilbert, G. Gant, K. Emerson mehnat unumdorligi va samaradorligini oshirish uchun ishlab chiqarishni ratsionalizatsiya qilish muammolarini o'rganishdi/
"Ilmiy boshqaruv tamoyillari" (1911) kitobida F. V. Teeylor A. Smitning mehnat taqsimoti samaradorligi haqidagi g'oyasini qo'llab-quvvatladi va ishlab chiqdi. Uning ta'kidlashicha, agar har bir ishchi eng muvaffaqiyatli ish bilan shug'ullansa, tashkilot g'alaba qozonadi. Shuningdek, u mehnatning ixtisoslashuvi nafaqat uning mahsuldorligini oshirishga imkon berishini, balki xodimning ma'lum bir ishni bajarish mahoratiga qarab ish haqini to'lash imkoniyatini yaratishini ta'kidladi.
Menejment tarixidagi ushbu davr texnologik yaxshilanishlar bilan ajralib turadi. Masalan, 1913 yilda G. Ford va C. Sorenson qismlarni standartlashtirish bo'yicha bilimlarini konveyer liniyalari bilan birlashtirdilar – natijada muvofiqlashtirilgan konveyer liniyalari kontseptsiyasini yaratdilar.
Ushbu bosqichda olimlar nafaqat ishlab chiqarishning texnik darajasining o'sish omillarini o'rganishga, balki boshqaruvda inson resurslarining ta'sirini hisobga olishning muhimligiga ham e'tibor qaratdilar. Ushbu tendentsiyaning asosiy yo'nalishi E. Mayoning ishi bo'lib, u mehnat motivatsiyasi ishning jismoniy va texnik jihatlari bilan birgalikda mehnat unumdorligini oshirish uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega ekanligini isbotladi.
III bosqich. Ilmiy menejmentning rivojlanishi va uni hal qilish uchun mo'ljallangan muammolar doirasining kengayishi bilan tadqiqotchilar ularni hal qilishning miqdoriy usullariga murojaat qilishdi. Shunday qilib, ulardagi muhim ishlab chiqarish omillarini ajratib ko'rsatish orqali operatsiyalar, jarayonlar va butun tizimlarni matematik shaklda modellashtirish bo'yicha ishlar paydo bo'ldi. Bu alohida tarkibiy qismlarning ham, umuman tizimlarning maqbul ishlashini ta'minlashga imkon beradi.
Inventarizatsiyani boshqarish sohasidagi birinchi matematik modellardan biri F. X. Xarris tomonidan 1915 yilda taklif qilingan.shundan so'ng V. shuxart statistika bilimlarini sifat nazorati ehtiyojlari bilan birlashtirishga harakat qildi, natijada sifat nazorati sohasidagi statistik kuzatishlar uchun asos yaratildi. Va chiziqli dasturlashning sodda usulini ishlab chiqish korxona va sanoat darajasida ko'plab texnik, iqtisodiy va boshqa muammolarni hal qilishga yordam berdi.
Operatsion boshqaruvning kontseptual apparati
Zamonaviy iqtisodiy adabiyotlarda operatsion menejmentni aniqlash bo'yicha bir qator nuqtai nazarlarni topish mumkin, ularning har biri ma'lum darajada ushbu kontseptsiyaning mazmunini ochib beradi. I. Zavadskiyning ta'rifiga ko'ra," operatsion menejment " – xom ashyoni xizmatlarga aylantiradigan ishlab chiqarish jarayonlarini boshqarish. Ushbu yondashuv ushbu kontseptsiyani biroz tor talqin qiladi, xizmat ko'rsatish jarayonlari bilan cheklanadi va mahsulotning o'zi ishlab chiqarish jarayonlarini e'tiborsiz qoldiradi. Rossiya iqtisodchilari V. Kozlovskiy, T. Markina, V. Makarovning fikriga ko'ra,"operatsiyalarni boshqarish-bu kirishlarni (barcha turdagi zarur resurslarni) chiqishlarga (tayyor tovarlar, xizmatlar) aylantirish orqali tovarlar va xizmatlarni yaratish bilan bog'liq faoliyat".
Amerikalik olimlarning pleiadasi operatsion menejmentni kompaniyaning asosiy mahsulotlari yoki xizmatlari ishlab chiqariladigan ishlab chiqarish tizimlarini ishlab chiqish, joriy etish va takomillashtirish bilan bog'liq faoliyat sifatida izohlaydi. Ushbu ta'riflar, garchi ular operatsion funktsiya mexanizmini ochib berishsa-da, yoki operatsion menejmentning boshqaruv faoliyatiga tegishli ekanligini ko'rsatmaydi yoki uning mavjudligiga yuzaki "ishora qiladi". R. Griffin va V. Yatsura operatsiyalarni boshqarishni funktsional nuqtai nazardan izohlaydilar. Va faqat ushbu toifadagi iqtisodiy tarkibdan foydalanish uning yaxlit rasmini to'ldiradi, ya'ni: operatsion menejment kompaniyaning ma'lum bir mahsuloti yoki xizmatining foydaliligini (qiymatini) ta'minlaydi. Amerikalik iqtisodchi olimlar S. M. Li va M. J. (2008). Schneegensa ta'kidlashicha, operatsion menejment barcha darajadagi operatsiyalarda ishtirok etadigan menejerlar va ma'murlar tomonidan qo'llaniladigan tushunchalar, protseduralar va texnologiyalarni o'rganadi. Operatsion funktsiyani bajarish operatsion menejment tomonidan ta'minlanadi. U to'g'ridan-to'g'ri boshqaruv faoliyatida namoyon bo'ladigan toifalarning butun apparati bilan ajralib turadi.
Ko'pgina mualliflarning fikriga ko'ra, operatsion funktsiya va bunga rozi bo'lmaslik mumkin emas, tashqi muhitga etkazib berish uchun mo'ljallangan tovarlarni ishlab chiqarish va xizmatlar ko'rsatish bo'yicha barcha faoliyat turlarida namoyon bo'ladi.
Operatsion menejmentning imkoniyatlari va cheklovlarini shakllantiradigan funktsional maydon operatsion tizimdir.
Operatsion menejmentdagi boshqaruv sub'ektlari operatsion menejerlardir. Shuningdek, M. Meskon, M. Albert F. Xedouri menejmentning tashkiliy darajasini tashkil etadigan va menejerlarning eng katta qismini tashkil etadigan quyi darajadagi menejerlar yoki operatsion menejerlarni aniqladilar.
Tashkilotdagi operatsion funktsiya
Aksariyat tashkilotlarning tuzilishi funktsiyalar bo'yicha bo'linishga asoslangan. Oddiy ishlab chiqarish tashkiloti quyidagi tuzilishga ega bo'lishi mumkin.
Operatsion funktsiya har qanday tashkilot asoslarining asosidir, u boshqa barcha funktsiyalari bilan o'zaro ta'sir qiladi. Operatsion risk – yomon natijalarning operatsion riski odamlar, jarayonlar va texnologiyalar o‘rtasidagi noto‘g‘ri strategiyadan kelib chiqadi (ichki OR).
Operatsion strategik risk – bu tashqi omillarga javoban noto‘g‘ri strategiyani tanlash natijasidir (tashqi OR).
Huquqiy risk – qarz beruvchining kafolatlari va boshqa ta’mi- notini amalga oshirish imkoniyati bilan bog‘liq bo‘lgan noaniqlikda – qonunchilikning to‘g‘ri yuritilmasligi va xalqaro huquqdagi bo‘shliqlar (chet ellik investorlar uchun), shartnomalarning, kafolat riskning yuzaki tuzilganligi, kafolat, hakamlik sudlari tizimining nomukam- malligi, tez-tez o‘zgaruvchi qonunlar bilan ifodalanadi. Huquqiy risk turlari:

9. 
   koorporotiv huquq;
   
10. 
    mehnat huquqi;
    
11. 
    intellektual mulk huquqi;
    
12. 
    shaxsiy ma’lumotlarni himoya qilish;
    
13. 
    reklama qonunchiligi;
    
14. 
    bolalarni zararli ma’lumotlardan himoya qilish;
    
15. 
    iste’molchilar huquqlarini himoya qilish;
    
16. 
    tijorat sirlarini himoya qilish.
    

Soliq riski – bu soliq to‘lovchining soliqlarni to‘lash va optimallashtirish jarayoni bilan bog‘liq moliyaviy va boshqa zararlarga duch kelishidir.
Kapital risk – yakka tartibdagi tadbirkorga yoki oddiy aksiyalar egalari guruhiga tegishli bo‘lgan korxona kapitali, bu korxona bankrot bo‘lgan taqdirda yo‘qotish riski bilan bog‘liq. Ba’zi risklar sug‘urta- lanishi mumkin (masalan, yong‘in yoki kompaniya mulkini o‘g‘irlash). Kapital riski iqtisodiyotning yuqori texnologik tarmoqlari va sohalarining o‘sishini ta’minlash uchun turli loyihalar va rivojlanayotgan kompaniyalarni moliyalashtirish manbayi. Ushbu turdagi sarmoyalar to‘g‘ridan-to‘g‘ri sarmoyalar turlaridan biri bo‘lib, uning maqsadi kelajakda foyda olish uchun mablag‘ qo‘yishdir. Riskli kapitalning afzalliklari:

• 
  xavfsizlik va garovga ehtiyoj yo‘qligi;
  
• 
  qisqa vaqt ichida mablag‘ bilan ta’minlash;
  
• 
  boshlang‘ich kompaniyalar uchun ham pul yig‘ish qobiliyati yo‘qoriligi;
  
• 
  kelajakda daromad olishning yuqori istiqbollari.
  

Axborot riski – bu korxonaning axborot tizimida tasodifiy hodisa yuz berishi, uning ishlashining buzilishiga, ma’lumot sifatining ruxsat etilgan darajadan pasayishiga olib keladi, natijada korxonaga zarar yetkaziladi. Axborot har doim qimmatli va muhim manba bo‘lib kelgan bo‘lsa, hozirda bilimlar iqtisodiyoti va raqamli inqilob davrida tashkilotlar tobora ko‘proq axborotga, uni qayta ishlashga va ayniqsa, axborot texnologiyalariga bog‘liq bo‘lib bormoqda. Shu nuqtai nazardan, ITga har qanday ta’sir ko‘rsatadigan hodisalar, ish jarayonlariga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. IT riskini o‘lchashning muqobil usullari, odatda, tahdidlar, zaifliklar va aktivlar hajmi kabi tegishli omillarni baholashni o‘z ichiga oladi.Axborot jamiyati - bu xodimlarning aksariyati ma’lumot ishlab chiqarish, saqlash, qayta ishlash, sotish va almashish bilan shug‘ullanadigan “Axborot” jamiyatidir.
Marketing risklari deganda, talabning pasayishi yoki tayyor mahsulotlar narxlarining pasayishi, raqobatning kuchayishi oqibatida sotish hajmining pasayishi sababli investitsiya loyihasining kredit hujjatlari bilan belgilangan moliyaviy va ishlab chiqarish ko‘rsatkichlaridagi og‘ishlar tushuniladi. Marketing riski bu – maq- sadli savdo hajmlariga erisha olmaslik, tovarni sotish narxlarining nomutanosibligi, bozorga kechikib kirish, to‘lov intizomining pastligi.