Toshkent tibbiyot akademiyasi jamoat salomatligi va menejment kafedrasi

1.“Xavflarni nazorat” usullari

Hozirgi vaqtda eng samarali usul – bu risklarni tahlil qilishning kompleks yondashuvi. Bir tomondan ushbu yondashuv loyihaning mumkin bo‘lgan natijalari to‘g‘risida to‘liqroq tasavvurga ega bo‘lishga imkon beradi, ya’ni, investorni kutayotgan barcha ijobiy va salbiy syurprizlar to‘g‘risida ogohlantiradi, boshqa tomondan, risklarni tahlil qilish uchun matematik usullardan (ayniqsa, ehtimollik va statistik) keng foydalanishga imkon beradi.

Risklar nazariyasida quyidagi matematik model turlari ajratiladi: to‘g‘ridan-to‘g‘ri, teskari va sezgir tadqiqot vazifalari.
To‘g‘ridan-to‘g‘ri muammolarda uning darajasini aniqlash bilan bog‘liq bo‘lgan risklarni baholash ustunligi ma’lum bo‘lgan ma’lumotlarga asoslanadi.
Teskari muammolarda, qabul qilingan risk darajasida berilgan cheklovlarni qondirish uchun bir yoki bir nechta o‘zgaruvchan boshlang‘ich parametrlarga cheklovlar qo‘yiladi.
Dastlabki ma’lumotlarning muqarrar noto‘g‘riligi bilan bog‘liq holda ishlatiladigan sezgirlikni o‘rganish usulining asosiy g‘oyasi – bu zaiflik, samaradorlik ko‘rsatkichlarining model parametrlarining o‘zgarishiga nisbatan o‘zgaruvchanlik darajasini tahlil qilish (ehtimollik taqsimoti, ma’lum qadriyatlarning o‘zgarishi sohalari va boshqalar). Investitsiya loyihasining sezgirligini o‘rganish xulosalari loyiha natijalarini tahlil qilishda olingan natijalarning ishonchliligi darajasini aks ettiradi. Agar ular ishonchsiz bo‘lsa, tahlilchi quyidagi variantlardan birini bajarishga majbur bo‘ladi:

• 
  noaniqligi natijaning buzilishida eng muhim bo‘lgan parametr- larni aniqlashtirish;
  
• 
  javob sezgirligini pasaytirish maqsadida dastlabki ma’lumot- larga ishlov berish usullarini o‘zgartirish;
  
• 
  loyiha riskini tahlil qilishning matematik modelini o‘zgartirish;
  
• 
  loyiha risklarini miqdoriy tahlilini o‘tkazishdan bosh tortish. Investitsion loyihalarni tahlil qilishda noaniqlikni hisobga oladigan va uni tavsiflash usullari bilan farq qiladigan quyidagi matematik modellarning sinflari keng qo‘llaniladi:
  
• 
  stoxastik (tasodifiy) modellar;
  
• 
  lingvistik modellar;
  
• 
  stoxastik (tasodifiy) bo‘lmagan (o‘yin) modellar. Mavjud risklarni tahlil qilish usullari va tegishli modellarni quyidagi yo‘nalishlarda tasniflash mumkin:
  

1. 
   ehtimollik taqsimotining ishtirokiga qarab:
   

• 
  ehtimollik taqsimotini hisobga olmagan usullar;
  
• 
  ehtimollik taqsimotini hisobga olgan usullar.
  

2. 
   O‘zgaruvchining har bir individual qiymatini amalga oshirish ehtimolini hisobga olgan holda va ehtimollik taqsimotini hisobga olgan holda butun tahlil jarayonini olib borishda:
   

• 
  ehtimollik usullari;
  
• 
  namuna olish usullari.
  

3. 
   Modelni yaratish uchun natijaviy ko‘rsatkichlarni topish usullariga qarab:
   

• 
  analitik usul;
  
• 
  taqlid usuli.
  

I guruh usullari yondashuvining belgisi shundan iboratki, har bir stoxastik (tasodifiy) miqdor uchun uning qiymatlaridan bittasi olinadi. Ekzogen o‘zgaruvchining riskini bunday “qalinlashtirish”ning maqsadi aniq vaziyatda tahlil qilish uchun ishlab chiqilgan usullarni hech qanday o‘zgarishsiz qo‘llashga imkon berishdir.
II yondashuv uchun tuzilgan modeldan foydalangan holda hisob- kitoblarning natijasi natijada o‘zgaruvchining alohida qiymati bo‘lmaydi, balki ehtimollik taqsimoti bo‘ladi. Probabilistik usullar model bo‘yicha tuzish va hisob-kitoblar ehtimollik nazariyasi prinsiplariga muvofiq amalga oshiriladi, deb taxmin qiladi, namuna olish usullarida esa bularning barchasi namunalar bo‘yicha hisob-kitoblar orqali amalga oshiriladi. II yondashuvning o‘ziga xos xususiyati – qaror qabul qilishda modellashtirish usullaridan foyda- lanish. Bu yerda biz maqsad, optimallashtirish va tizimli yondashuv- larni ajratib ko‘rsatishimiz mumkin. Maqsadga yo‘naltirilgan yondashuv modelni tuzishda aniq maqsadlar to‘plami bilan tavsiflanadi. Maqsad ko‘rsatkichlarining har qanday o‘zgarishi modelning o‘zini qayta qurishga olib keladi va yangi hisob-kitoblarni talab qiladi, bu qo‘shimcha xarajatlar bilan bog‘liq. Ushbu yondashuvni qo‘llash, agar aniq maqsadlar bilan o‘xshash vaziyatlarda doimo qaror qabul qilish zarur bo‘lsa, maqsadga muvofiqdir.
Tizimli yondashuv maqsadlarning aniqlangan tizimi emas, balki faqat haqiqatni aks ettirishga qaratilgan modelni qurish bilan bog‘liq. Bunday modelni baholash va uni hisoblash natijasida harakatlarning maqbul strategiyasi emas, balki haqiqiy tizim xatti-harakatining tavsifi shakllanadi. Keyin maqsadlar tizimi tanlanadi va tizimning xatti- harakatlari va qabul qilingan tahminlar to‘g‘risida bashoratli ma’lumotlar yordamida qarorlar qabul qilish mumkin bo‘ladi. Investitsiyalarni loyihalashtirish jarayonida yuzaga keladigan maqsadlarning o‘zgarishi modelning o‘zi o‘zgarishiga olib kelmaydi va yangi hisob-kitoblarni talab qilmaydi.
III yondashuv qurilgan model bo‘yicha natijaviy ko‘rsatkichlarni topish uchun analitik va simulyatsiya usullarini aniqlaydi. Natija olishning analitik usuli to‘g‘ridan-to‘g‘ri ekzogen o‘zgaruvchilar qiymatlari asosida amalga oshiriladi. Uning afzalliklariga yechim topish tezligi, kamchiliklari vazifani mavjud matematik apparatga moslashtirish zarurati va uning nisbatan kichik “shaffofligi” kiradi. Simulyatsiya usuli model bilan bir nechta tajribalar o‘tkazib, natijada indikatorning qiymatini bosqichma- bosqich topishga asoslangan. Uning asosiy afzalliklari – barcha hisob- kitoblarning shaffofligi, idrok etish qulayligi va rejalashtirish jarayonining barcha ishtirokchilari tomonidan loyihalarni tahlil qilish natijalarini baholash. Ushbu usulning jiddiy kamchiliklaridan biri – bu katta miqdordagi chiqish ma’lumotlari bilan bog‘liq bo‘lgan hisoblash xarajatlaridir
Ikki yilda bir marta o‘tkaziladigan har xil hajmdagi davlat va xususiy kompaniyalarning va turli sohalardagi 2000 ga yaqin javoblari asosida o‘tkazilgan so‘rovga asoslanib, “Global Risk Management Survey” korxonasi oldida turgan o‘nta xavf-xatar quyidagilarni aniqladi:

1. 
   obro‘ga, brendga zarar yetkazish;
   
2. 
   iqtisodiy pasayish, sekinlanish;
   
3. 
   raqobatning kuchayishi;
   
4. 
   tartibga soluvchi qonunchilikdagi o‘zgarishlar;
   
5. 
   kiber jinoyatchilik, xakerlik, virus, zararli kodlar;
   
6. 
   yangilikning yetishmasligi, mijozlar ehtiyojini qondirmaslik;
   
7. 
   eng yaxshi iste’dodni jalb qilmaslik yoki saqlab qolmaslik;
   
8. 
   biznesning uzilishi;
   
9. 
   siyosiy risk, noaniqlik;
   

10.fuqarolik javobgarligi.

Oldini olish mumkin bo‘lgan risklar

Bular tashkilotchida vujudga keladigan, ularni boshqarish mumkin bo‘lgan va yo‘q qilinishi kerak bo‘lgan ichki risklardir. Bunga xodimlar va menejerlarning ruxsatsiz, noqonuniy, axloqsiz, nomuvofiq yoki noo‘rin harakatlari bilan bog‘liq risklardir, shuningdek, normal ish jarayonlarini buzish risklari misol bo‘la oladi. Albatta, kompaniyalar nuqsonlar yoki xatolarga nisbatan tolerantlik zonasiga ega bo‘lishi kerak, bu esa korxonaga jiddiy zarar yetkazmaydi va buning uchun to‘liq qochishga erishish juda qimmatga tushadi. Ammo umuman olganda, kompaniyalar ushbu risklarni bartaraf etishga intilishlari kerak, chunki ularni qabul qilishdan strategik foyda olishmaydi. Mahalliy mansabdor shaxsga pora bergan xodim kompaniya uchun qisqa muddatli foyda keltirishi mumkin, ammo vaqt o‘tishi bilan bu kompaniya qiymatini pasaytiradi. Riskning ushbu toifasi proaktiv profilaktika yordamida boshqariladi: operatsion jarayonlarni kuzatish va odamlarning xulq-atvori va qarorlarini kerakli me’yorlar atrofida boshqarish. Qoidalarga asoslangan yondashuv bo‘yicha allaqachon ko‘plab adabiyotlar mavjud bo‘lganligi sabablbiz ushbu obzorda ilg‘or tajribalarni batafsil muhokama qilish o‘rniga manfaatdor o‘quvchilarni “Kadrlar menejmenti”ga havola qilamiz.