|
Investitsiya, noaniqlik, salbiy risklar, risklarni miqdoriy baholash, risklarni sifatiy baholash, ekspert baholash, boshqaruv,kognitiv modellashtirish, diagramma, raqamli ko‘rsatkichlar, sarmoyaviy risklar.
Investitsiya faoliyati nima bilan tavsiflanadi?
Investitsiya risklarini tahlil qilish bilan kimlar shug‘ullanadi?
Investitsiya loyihasining asosiy qismlari nimalardan iborat?
Risklarni baholashning asosiy bosqichlari nimalardan iborat?
Kognitiv modellashtirish usuli nima?
Risklarni baholashda raqamli ko‘rsatkichlarning o‘rni nimalardan iborat?
Investitsiya risklari turlarini tushuntirib bering.
Halokatli risk darajasi nima?
Investitsiya risklarini baholash usullarini tushuntirib bering. 10.Risklarni tahlil qilish deganda nimalarni tushunasiz?
5.Xavflarni boshqarish konteksi. Xavflarni boshqarish bo’yicha ma’sulyat
Risk – ehtimollik toifasiga kirgani uchun ham risk darajasini miqdordan aniqlash va noaniqlikni baholash jarayonida, ehtimollik hisob-kitoblaridan foydalaniladi. Oldin aytib o‘tganimizdek, riskni miqdoriy baholashda ancha keng tarqalgan usullaridan biri – bu statistik usullaridir. Riskni hisoblashdagi statistik usullarga quyidagilar kiradi:
o‘rgatayotgan tasodifiy miqdorni o‘rtacha qiymati (qandaydir xatti-harakati oqibati masalan: foyda, daromad va h.k.);
dispersiya;
standart (o‘rta kvadratik) og‘ish;
variatsiya koeffitsienti;
o‘rganilayotgan tasodifiy miqdor uchun ehtimollikning taqsi- moti, statistika nazariyasidan ma’lumki, miqdorning qiymati uchun uning o‘rtacha qiymati orqali aniqlanadi. O‘rtacha miqdor- kutilayotgan natijaning umumlashgan miqdoriy tavsifini ifodalaydi. Sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan natijalar o‘lchamini belgilovchi muhim tavsif – bu o‘rtachadan haqiqiy natijalarning kvadratik og‘ishini o‘rtacha o‘lchami bo‘lgan dispersiyadir. Dispersiya va o‘rta kvadratik og‘ishlar absolyut tarqoqlikning o‘lchami bo‘lib xizmat qiladi va variatsiyalangan belgilari o‘lchanuvchi kattaliklar bilan o‘lchanadi.
O‘zgaruvchanlik darajasini tahlil qilish uchun ko‘p hollarda (o‘rta arifmetikdan o‘rta kvadratik og‘ishni ifodalovchi va olingan qiymatlardan og‘ish darajasini ifodalovchi variatsiya koeffitsiyentidan foydalaniladi:). Variatsiya koeffitsienti nisbiy miqdoridir. Shuning uchun ham uning yordamida turli xil o‘lchov birliklarida ifodalangan belgilar tebranishini taqqoslash mumkin. Ma’lumki, kutilayotgan natijalarni (masalan daromad miqdorini) shakllanishi uchun juda ko‘plab tasodifiy omillar ta’sir etadi, tabiiyki, ular tasodifiy miqdor bo‘ladi.
Tasodifiy miqdorning yana bir xislati uning ehtimoliyatining taqsimot qonunidir. Taqsimot turining xislati o‘rganilayotgan ko‘rsatkichlar (variatsiyasiga ta’sir etuvchi xususiyatlar, hodisalar va mohiyatidan kelib chiquvchi umumiy sharoitlarni ifodalaydi). Tajribalar shuni ko‘rsatmoqdaki, ijtimoiy-iqtisodiy taqsimot tavsifi uchun ko‘proq me’yoriy taqsimot qo‘llanilmoqda. Aksariyat xo‘jalik faoliyatning natijalari (daromad, foyda va h.k.) tasodifiy miqdor sifatidan qandaydir me’yorga yaqin qonuniyatga bo‘ysunadi, iqtisodiy riskning miqdoriy baholash muammolariga bag‘ishlangan adabiyotlarda keng qo‘llaniladi. Shu narsa ma’lumki, me’yoriy taqsimot qonuniyati sodir bo‘lishi bir qancha o‘zaro bog‘liq bo‘lmagan omillar ta’sirida bo‘lib va bu omillarning birorta ham ustunlik qiluvchi ta’siriga ega bo‘lmagan holatidagi hodisalar taqsimoti uchun xarakterlidir.
Haqiqatda, iqtisodiy hodisalar me’yoriy taqsimoti asl holda kam uchraydi, lekin agar to‘planish bir xilligiga rioya etilsa, ko‘p hollarda haqiqiy taqsimot me’yoriga yaqin bo‘ladi. Amaliyotda qabul qilingan taqsimotning asosliliyligini tekshirish uchun kelishuvining turli mezonlari (empirik kuzatish va nazariy taqsimot) qo‘llaniladiki, uning oqibatlarida taqsimot qonuniyatlari to‘g‘risidagi gipotezani qabul qilish yoki inkor etish mumkin bo‘ladi. Ehtimoliyat nazariyasi va matematika statistika kursidan ma’lumki, normal tasodifiy miqdorning taqsimoti uzluksizdir.
Normal me’yoriy taqsimot funksiyasi grafigi normal egri chiziq bo‘ladi (G uasse egri chizigi). Normal taqsimot differensial funksiyasining grafigini muhim xossasi shuki, unda normal egri chiziq va chegaralangan maydon har doim birga teng. Normal taqsimot zichligi funksiyasidan foydalanish tasodifiy miqdorni sodir bo‘lish tebranish (ehtimoliyati)ni hisoblash imkoni paydo bo‘ladi. Yuqorida aytib o‘tilgan hollar statistik usullar bilan riskni miqdoriy baholash uchun asosli baza bo‘lib hisoblanadi. Bundan keyin faraz qilamizki, o‘rganilayotgan miqdor normal taqsimot qonuniga bo‘ysunadi.
Keyingi mulohazalarimizni tasdiqlash va namoyon etish uchun quyidagi oddiy misolni keltiramiz. O‘zimizni ma’lum bir enlilikdagi ariqdan sakrovchi kishi deb faraz qilamiz. Agar ariq tor bo‘lib sakrovchi kishi yaxshi sportchi bo‘lsa, risk to‘g‘risida gap ham bo‘lishi mumkin emas. Agar ariq keng bo‘lib, yaxshi sportchilarning 80% sakrash ehtimoli bo‘lsa, vaziyat darrov o‘zgaradi. Agar chuqurligi bir metrli ariqdan emas, balki chuqurligi yuz metrli jarlikdan sakrash to‘g‘ri kelsachi, u holda risk nuqtai nazaridan muammo yan
‘zgaradi. Yana, albatta, risk ta’rifi nuqtai nazaridan shuni e’tiborga olish muhimki, maqsadga erishish qanday mukofot bilan rag‘batlantiriladi. Bizning kundalik riskni baholashimiz hamma vaqt sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan vaziyatlarni sodir bo‘lish holatlarini noqulay vaziyatlarda ko‘rishimiz mumkin bo‘lgan zararlarni taqqos- lashga asoslanadi. Endi biz yo‘qotish va yutuqlarni baholarini hisobga olgan holda riskni sonda ifodalash to‘g‘risidagi mulohazalarimizga qaytamiz.
Oddiy amaliyotda risklarni taqsimlanishi – proekt ishtirokchi- laridan mas’uliyatni talab qiladi, hammadan ko‘ra muhimi riskni hisoblash va nazorat qilishdir. Riskni taqsimlanishi – moliyaviy reja proektini va kontrakt hujjatlarini tayyorlashda aniqlaniladi. Risk analizi kabi – proekt ishtirokchilari o‘rtasida taqsimlanishi sifatli va miqdorli bo‘lishi mumkin. Riskni proektlarda taqsimlanishi uchun konseptual sifatli modeldan foydalanish tavsiya etiladi. Model standart metodlarga asoslangan bo‘lib, uni asosi “Ehtimollar va qarorlar” daraxti bo‘lib, qarorlarning ketma-ketligini aniqlash uchun foydalidir, ammo bu muammo ikki xil xarakterga ega bo‘lib, investitsion proektdagi ishtirokka asoslangandir. Bir tomondan buyurtmachi mumkin qadar kontrakt qiymatini kamaytirishga intiladi, bunda muddat va sifat bo‘yicha barcha talablar bajarilgan bo‘lishi kerak. Boshqa tomondan bajaruvchi – buyurtmalar portfeli tashkil etilganda maksimal foyda olishga intiladi.
Bajaruvchini foydasi – buyurtmalar portfelini baholashda quyidagi formula bo‘yicha hisoblanishi mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |
