|
Sarmoyaviy risklar juda ko‘p va ularning qat’iy tasnifi mavjud emas, ammo ko‘plab loyihalar uchun eng keng tarqalgan risk turlari aniqlanishi mumkin. Quyidagi diagrammada investitsiya risklarining asosiy turlari va ularning manbalari ko‘rsatilgan.
Investitsiya risklarini baholashda ular quyidagi darajalar bo‘yicha tasniflanadi:
halokatli (moliyaviy bankrotlik, qaytarib bo‘lmaydigan zarar, loyihani tugatish);
tanqidiy (moliyaviy beqarorlik, davriy zararlar koeffitsiyenti, rentabellikning yo‘qolishi);
- maqbul (moliyaviy turg‘unlik, minimal rentabellik);
- o‘rtacha (raqobatdoshlikning pasayishi, rentabellikning davriy yo‘qotilishi);
- minimal (uchuvchan hosil) riski omillarini baholash uchun loyihani amalga oshirish shartlari to‘g‘risidagi barcha mavjud ma’lumotlar ishlatiladi. Bunday holda quyidagi usullardan foydalaniladi:
Sifatli baholashning maqsadi – mumkin bo‘lmagan noaniqliklarni aniqlash va ularni keltirib chiqaradigan sabablarni tahlil qilish. Buning uchun ko‘pincha maxsus mantiqiy xaritalardan foydalaniladi, ular loyihaning mumkin bo‘lgan risklarini aniqlashga yordam beradigan savollar ro‘yxatidir. Aniqlangan investitsiya risklari ahamiyat darajasi va kutilayotgan zararlar darajasiga qarab saralanadi. Keyinchalik eng xavfli risklar miqdoriy tahlil qilinadi.
Investitsiya riskini sifatli baholash quyidagi usullar bilan amalga oshiriladi:
Riskning har bir turi bo‘yicha ekspert baholarini yig‘ish va tahlil qilishdan iborat. Ushbu baholash usulining kichik turi Delfi usuli bo‘lib, u mutaxassislarning birgalikdagi muhokamalarini taqiqlaydi – faqat mutaxassislarning individual fikrlari hisobga olinadi.
Mumkin bo‘lgan riskli joylarni aniqlashga yo‘naltirilgan xarajatlarning dolzarbligini tahlil qilish. Ushbu usul loyihaning narxini oshirib yuborish sabablari bo‘lishi mumkin deb taxmin qiladi:
loyihaning umumiy qiymatini (yoki uning alohida bosqichlari va tarkibiy qismlarini) dastlabki baholash;
kutilmagan holatlar;
real mahsuldorlik va uning rejalashtirilgan qiymati o‘rtasidagi
farq;
inflyatsiya, qonunchilikdagi o‘zgarishlar va boshqa tashqi va
ichki sabablar.
Analogiyalar - ushbu baholash usuli shu kabi loyihalar riskini tahlil qilish va ularning asosida joriy loyiha uchun risk qiymatlarini hisoblashdan iborat.
Analogiya usuli, odatda, boshqa baholash usullaridan foydalanib bo‘lmaydigan hollarda qo‘llaniladi. Investitsiya loyihasi risklarini miqdoriy baholash asosiy risk omillari uning samaradorligi ko‘rsatkichlariga qanchalik ta’sir qilishi mumkinligini tushunishga imkon beradi. Miqdoriy tahlil quyidagi usullar bilan amalga oshiriladi:
Loyiha barqarorligining maksimal darajasi, ishlab chiqarish hajmi aniqlanganda, uni sotishdan tushadigan mablag‘ ishlab chiqarish xarajatlarining umumiy miqdoriga teng. Ya’ni “zararsizlanish nuqtasi” aniqlanadi. Bu usul ko‘pincha korxona yaratishda yoki un mqilishda, yangi turdagi mahsulotlarni joriy etishda qo‘llaniladi.
Dastlabki ma’lumotlarning turli xil o‘zgarishlari uchun ishlash ko‘rsatkichlari hisoblanadigan loyihaning sezgirligi.
Loyihani ishlab chiqish ssenariylari loyihaning eng muhim parametrlari bir vaqtning o‘zida o‘zgarishini uning ishlash ko‘rsatkichlariga ta’sirini tahlil qilishdan iborat. Asosan, quyidagi ssenariylar ko‘rib chiqiladi: optimistik, pessimistik va eng ehtimolli.
Risklarni modellashtirish (Monte-Karlo usuli deb ataladi). Bunday hisob-kitoblar juda zahmatli va ko‘pincha valyuta qiymatlari va foiz stavkalari riskini aniqlash uchun ishlatiladi.
Soddalashtirilgan, Rossiya Federatsiyasi Iqtisodiyot vazirligi tomonidan taklif qilingan va hisob-kitoblarga tuzatish normativ koeffitsiyentlarini kiritishdan iborat.
Loyiha riski, odatda, loyihaning yakuniy ko‘rsatkichlari noaniqlik ta’sirida yuzaga keladigan yomonlashuv deb tushuniladi. Miqdoriy jihatdan risk, odatda, loyihaning raqamli ko‘rsatkichlari o‘zgarishi sifatida aniqlanadi: sof joriy qiymat, rentabellikning ichki darajasi va qaytarilish davri. Ayni paytda korxonaning loyihaviy risklari bo‘yicha yagona tasnif mavjud emas. Shu bilan birga, deyarli barcha loyihalarga xos bo‘lgan quyidagi asosiy risklarni ajratish mumkin: marketing riski, loyiha jadvaliga mos kelmaslik riski, loyiha byudjetidan oshib ketish riski, shuningdek, umumiy iqtisodiy riskl
Marketing riski – bu sotish hajmi yoki mahsulot narxining pasayishi natijasida foydaning yetishmasligi riskidir. Ushbu risk ko‘pgina investitsiya loyihalari uchun eng muhimlardan biri hisoblanadi. Uning paydo bo‘lishining sababi yangi mahsulotni bozor tomonidan rad etilishi yoki kelajakdagi savdo hajmining haddan tashqari optimistik baholanishi bo‘lishi mumkin. Marketing strategiyasini rejalashtirishdagi xatolar, asosan, bozor ehtiyojlarini darajada o‘rganmaslik tufayli yuzaga keladi: mahsulotni noto‘g‘ri joylashishi, bozor raqobatbardoshligini noto‘g‘ri baholash yoki noto‘g‘ri narxlash. Shuningdek, targ‘ibot siyosatidagi xatolar, masalan, targ‘ibotning noto‘g‘ri usulini tanlash, targ‘ibot byudjetining yetarli emasligi va boshqalar riskga olib kelishi mumkin.
Sotish hajmining o‘sish sur’atlariga tashqi omillar ham ta’sir qilishi mumkin. Masalan, kompaniyaning o‘z do‘konlarining bir qismi bu holda yangi savdo markazlarida ochilmoqda, mos ravishda ulardagi savdo hajmi ushbu markazlarning “reklama” darajasiga bog‘liq bo‘ladi. Shuning uchun riskni kamaytirish uchun lizing shartnomasida sifat parametrlarini belgilash zarur. Shunday qilib, ijaraga berish stavkasi savdo markazi tomonidan chakana savdo maydonchasini ishga tushirish jadvalining bajarilishi, xaridorlarni savdo nuqtasiga yetkazib berishni ta’minlash, avto turargohlarni o‘z vaqtida qurish, ko‘ngilochar markazlarni ishga tushirish va boshqalarga bog‘liq bo‘lishi mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |
