Toshkent moliyainstituti n. Atayeva, F. Rasulova, M. Salayeva, S. Hasanov

Aytqaylar ushbu tavr ichra kamoli bor teb,

Turk Hofiz so‘zlarini ko‘rsalar ahl-i kamoL 

Ayo Hofiz, bu Turkiston bisotinda chu xok o‘lgil,

Tilasang turkiylarni aylasa shaxmot so‘zlaring.

Hofiz Xorazmiyning asli  ismi Abdurahimdir. Bu ismni u devondagi 

yettita forscha,  199 ta turkcha gazallarida taxallus sifatida ishlatgan:

Xos o‘z qo‘ling‘a lutf rahm qilsa yor,

Muxlis qadimiy qul anga Abdurahim erur.

Keyinchalik  Abdurahim  o‘ziga  Hofiz  taxallusini  qabul  qilgan. 

Bunga  sabab  deb  ko‘rsatadi  professor  Hamid  Sulaymon,  birinchidan 

Hofiz  Xorazmiy  o‘zining  mashhur  zamondoshi  Hofiz  Sheroziy  badiiy 

dahosida  tarbiyalanib,  uni  o‘z  piri  -  murabbiysi  sifatida  e’tirof  etishi 

haqiqatga yaqin ko‘rins£i,  ikkinchidan, yosh Abdurahimning turkiy til va 

adabiyoti  hamda  madaniyatining  to ia   huquqi  uchun  kurashuvchi, 

jasoratli va  otashin vatanparvar ekani  bilan izohlanadi.  Aniqrogi  shoir

395

---

Abdurahim turk she’riyatida ham Hofiz Sheroziydek zabardast san’atkor 

bo‘lishni  orzu  qilgan.  0 ‘zbek  xalqi  o‘z  ona  tilida  yaratilgan  ishqiy, 

falsafiy she’riyatdan, keng ko‘lamda bahramand bo‘lmog‘i lozim, degan 

ezgu-tilaklari uning dunyoqarashidagi xalqchillik g‘oyalari bilan bog‘liq 

ko‘rinadi. Ana shundan keyin Abdurahim Hofiz taxallusini qabul qilgan. 

Bu haqda shoir o‘zining bir g‘azalida shunday yozadi:

Hofizni ko‘ring ushbu zamon turk tilinda,

Garchi kechdi esa forsda ul Hofiz-i Sheroz.

Bu  misralami  shu  qadar baralla yozishga  Hofiz  Sheroziydek  shoir 

bilan  ijodiy  bellashishga  qodir,  yetuk  san’atkorgina  jur’at  qilishi 

mumkin  edi.  Turkiy  she’riyatning  Hofizi  da’vosini  qilgan  xorazmlik 

Abdurahimning  bizgacha  yetib  kelgan  ulkan  badiiy  merosi  uning  shu 

darajadagi iste’dodidan dalolat beradi.  Hofiz taxallusi uning devonidagi 

g‘azallar  maqtaida  mingdan  ortiq  o‘rinda  uchrasa-da,  shoiming  to‘liq 

nomi Hofiz Xorazmiy ekani esa faqat ikki o‘rindagina ko‘rsatib o‘tilgan. 

Viloyotu karomotu karam o‘zindin izdayu,

Bo‘lubdur Hofiz-i Xorazmiy joni birla Kirmoniy.

Inoyat birla so‘z bobinda yori ko‘,rguzur bo‘lsa,

Oshurgay Hofiz Xorazmiy she’rin farqi shuarodin.

Mazkur ikki baytdagi dalillarga suyangan holda, shoir nomini Hofiz 

Xorazmiy deb yuritish maqsadga muvofiqdir.

Hofiz  Xorazmiyning  asarlarida  odob-axloq  masalalariga  alohida 

o‘rin  berilgan.  U  yosh  avlodni  har  tomonlama  barkamol  yetuk  inson 

bo‘lishga  chaqiradi,  hatto  bu  fikmi  shahzodalar,  zamon  hukmdorlariga 

ham dadillik bilan uqtiradi:

Ahli ma’ni hazratinda shoh ermas ul kishi,

Kim, erur bandi taalluq birla doim mubtalo.

Orzu bandida bo‘lg‘an bandaedur nomurod,

H ar kim ozoda yurur olamda, uldur podsho.

Hofiz Xorazmiy yoshlami barkamollikka, to‘g‘rilikka, halollikka va 

rostgo‘ylikka undar ekan, hayotda va o‘zaro munosabatda doimo to‘g‘ri, 

rostgo‘y  va  kamtarin  bo‘lishni,  hecham  egri  kishiga  ergashmaslikni 

maslahat beradi:

Rost tutub e’tiqod, pesha tavozuni qil,

Chunki eronlar qilur saydni o‘q yo bilan.

U to‘g‘riso‘z  va  rostgo‘y  odamni  ipakka,  egri va tovlamachini  esa 

ipak  chiqindisi  -   losga  o‘xshatadi,  tovlamachi  va  egri  qo‘lli  odamlar 

jamiyatning komil insonlari bo‘lolmasligini alohida ta’kidlaydi:

Rost bila egri qachon teng bo‘lur,

396

---

Boimadi tang hech yipak birla los.

Shuning uchun  u  odamlami har qanday  sharoitda ham  rostgo‘y va 

haqiqatgo‘y boiishga chaqiradi:

Tilar boisang, haqiqat mulki sardor boimaqlik,

Alif yanglig4 b o ia ko‘rgil muhabbat lavhida yakto.

Insonning  eng  olijanob  fazilatlaridan  biri  saxiylikdir,  o‘zining 

saxiyligi bilan mashhur boigan afsonaviy Hotam Toy hikoyatiga ishora 

qilar  ekan,  u  odamlami  baxil  boimaslikka  chaqiradi.  Aksincha, 

juvonmard  (saxiy)  boiishni  ma’qullaydi.  Saxiy  boiganligi  uchun 

Hotam Toy ismi tirik -  zindadur, deydi:

Baxil boimayu olamda, bas juvonmard o‘l,

Kim o‘ldiyu taqi zindadur ismi Hotami-i Toy.

Hofiz Xorazmiy o‘zaro ahillik va inoqlik boisa, har kimning ishida 

qut-baraka boiishini ta’kidlab birovning aybini kecha bilish yoki uni avf 

etish esa haqiqiy insoniylikdir, deydi:

Qat’i nazar aylasa kimi yaxshi-yomondir,

Olamda bori yaxshi-yomondin kecha bilgay.

Obi hayot avf bila yuvmasang mudom, 

. . . .

Hargiz oqarmagay edi ro‘yi siyohimiz,

Gar yaxshi, gar sanga jon bandamiz,