Toshkent moliya instituti "statistika" kafedrasi

1-rasm.
 
Oziq-ovqat do’koni tovar oborotining mavsumiylik to’lqini.
 
 
2. O’rtacha mavsumiylik indeksi. 
Bu indeksni hisoblash quyidagicha 
amalga oshiriladi. Har bir yil uchun mavsumiylik indekslari hisoblanadi. Masalan, 
2014 yil uchun: yanvar Jm=(95:172,6)•100=55,0%; fevral 102% (176:172,6)•100 
va h.k. Qolgan barcha ma’lumotlar 11-jadvalda keltirilgan.
11-jadval 
Oziq-ovqat do’konida o’rtacha mavsumiylik indeksi hisoblash 
Oylar 
Yillar bo’yicha mavsumiylik indekslari, %. 
O’rtacha 
mavsumiylik 
indeksi, % 
2012 y. 
2013y. 
2014 y. 
Yanvar 
101,0 
100,1 
55,0 
85,4 
Fevral 
61,8 
97,9 
102,0 
87,2 
Mart 
102,7 
100,7 
106,6 
103,3 
Aprel 
98,7 
101,2 
106,6 
102,2 
May 
114,6 
113,8 
122,2 
116,9 
Iyun 
114,0 
105,0 
115,9 
111,6 
Iyul 
102,7 
95,7 
106,0 
101,5 
Avgust 
105,5 
101,8 
104,3 
103,9 
Sentyabr 
100,4 
97,4 
102,0 
99,3 
Oktyabr 
98,1 
94,6 
108,3 
100,3 
Noyabr 
97,0 
100,7 
100,8 
99,5 
Dekabr 
103,8 
91,4 
70,1 
88,4 
Shu jadval ma’lumotlari asosida 2012-2014 yillarning har bir oyi uchun 
alohida o’rtacha mavsumiylik indekslarini hisoblaymiz.
4
,
85
3
1
,
256
3
0
,
55
1
,
100
101




Январ
% 
2
,
87
3
7
,
261
3
0
,
102
9
,
97
8
,
61




Феврал
% 

---

124 
.
.
%
3
,
103
3
0
,
310
3
6
,
106
7
,
100
7
,
102
к
х
Март




10 va 11 jadvallarda keltirilgan ma’lumotlardan ko’rinib turibdiki, 
mavsumiylik indekslari deyarli bir xil. Bu turli yillar uchun oylik darajalar nisbatan 
bir tekisda bo’lganligidan dalolat beradi. Ikkala jadvalda keltirilgan mavsumiylik 
indekslarini juda diqqat bilan kuzatilsa, ikkinchi usulda rivojlanish tendentsiyasi
aniqroq ko’zga tashlanadi. 
3. 
Mavsumiylik indeksini 
– zanjirsimon usulda hisoblangan oylik nisbatlar 
asosida; oylik haqiqiy ma’lumotlarni sirg’anchiqli o’rtachaga yoki tekislangan 
hadlarga nisbati bilan ham aniqlash mumkin. 
4.2. Dinamika qatorlari va bashoratlash masalalari 
 
Dinamika qatorlarini o’rgangan va tahlil qilgan barcha tadqiqotchilar 
qatordagi etmagan yoki keyin keladigan hadlarni aniqlashga harakat qilganlar. 
Dinamika qatorlarining hadlari qator orasida etmasa uni aniqlash interpolyatsiya 
deyiladi, kelgusi hadlarni aniqlash ekstrapolyatsiya deyiladi. 
Quyidagi misolni ko’rib chiqaylik. Tumanda qorako’l qo’ylarining 
dinamikasini o’rganish uchun quyidagi ma’lumotlar to’plandi: 
Yillar. 
2009 y. 
2010 y. 
2011 y. 
2012 y. 
2013 y. 
2014 y. 
Qo’ylar soni, bosh 
6870 
9164 
11151 
. . . 
15931 
18471 
Ko’rinib turibdiki, 2012 yil uchun ma’lumot yo’q. Shu yildagi qo’ylar sonini 
interpolyatsiya metodi bilan aniqlash mumkin. Buning uchun mutlaq o’zgarishlar, 
o’zgarish sur’atlari, o’rtacha mutlaq o’zgarish va boshqa ko’rsatkichlar 
hisoblaniladi. Agarda mutlaq o’zgarishda hisoblasak, natija quyidagicha: 2013 va 
2011 yillar uchun mutlaq o’zgarish (15931-11151)=4780 ta qo’yga teng. Endi 
4780:2=2390. Bu olingan natijani 2011 yildagi qo’ylar soniga qo’shamiz 
11151+2390=13541. Demak, 2012 yilda qo’ylar soni 13541 boshni tashkil qilgan 
ekan. Bu ko’rsatkichni boshqa usullar yordamida ham olish mumkin. Masalan, 
2011 va 2013 yillarning darajalarini qo’shib, olingan natijani ikkiga bo’lamiz, 
ya’ni (11151+15931):2=13541. Boshqa usullar ham mavjud. 
Dinamika qatorlari hadlarini ekstrapolyatsiya qilish ham bir qancha usullarda 
amalga oshiriladi. Ulardan ayrimlarini ko’rib chiqamiz. 
1.Agarda 
dinamika 
qatorlarini tahlil qilishda mutlaq o’zgarish 
darajalarining doimiyligi ko’rinib qolsa, payqalsa, u paytda o’rtacha mutlaq 
o’zgarish darajasi hisoblanilib, olingan natija dinamika qatorlarining oxirgi 
hadiga qo’shilib bajarilaveradi.
3-jadvalda keltirilgan mutlaq o’zgarishlar bo’yicha ularni o’rtacha 
darajasini(2011-2013) hisoblagan edik va natija 10,25 mlrd.so’mga teng bo’lgan. 
м
у
с
млрд
у

.
25
,
10
5
41
4
5
7
11
18








---

125 
Hamma sharoitlar saqlanib qoladi deb taxmin qilib, bu qatorning kelgusidagi 
hadlarini hisoblash mumkin. Masalan, 2016 yilgacha hisoblamoqchimiz: 
2014 y. = 191+10,25=201,25 mlrd.so’m. 
2015 y.= 191+2•10,25=211,50 mlrd.so’m. 
2016 y.= 191+3•10,25=221,75 mlrd.so’m. 
2. Agarda o’rganilayotgan davr uchun hisoblangan o’zgarish sur’atlari ma’lum 
darajada (ozmi-ko’pmi) doimiy bo’lsa, ekspolyatsiyani o’rtacha o’zgarish sur’ati 
orqali amalga oshirish mumkin. Buning uchun o’rtacha o’zgarish sur’ati 
hisoblanilib, olingan natija dinamika qatorining oxirgi hadiga ko’paytiriladi. 
12-jadval