Toshkent moliya instituti "statistika" kafedrasi

Tuman aholi sonining dinamikasi
 
Yillar 
Ko’rsatkichlar 
2009 
2010 
2011 
2012 
2013 
2014 
Aholi soni, ming kishi 
(yil boshiga) 
152,0 
153,0 
154,5 
155,8 
157,5 
159,1 
O’zgarish 
sur’ati 
(zanjirsimon) 
- 
1.0066 
1.0098 
1.0084 
1.0109 
1.0102 
12-jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, qator hadlari ozmi-ko’pmi 
turg’un. Demak, o’rtacha o’zgarish sura’tini aniqlasa bo’ladi.
0092
,
1
0467
,
1
0
,
152
1
,
159
5
1
6




R
Kelgusida shu o’zgarish sur’ati saqlanib qoladi deb ishonch bildirib, tuman 
aholisi sonini bashoratlash mumkin. 
2015 yil uchun aholi soni 159,1•1,0092=160,56 ming kishiga teng bo’ladi. 
2016 yil uchun aholi soni 160,56•1,0092=162,04 ming kishiga teng bo’ladi va 
h.k. 
3. Dinamika qatorlarining hadlari bir-biriga bog’liq. Masalan, tovar oboroti 
bilan muomala harajatlarini olaylik. Birinchi ko’rsatkichning o’zgarishi so’zsiz 
ikkinchi ko’rsatkichning o’zgarishiga olib keladi. Boshqacha bir misol. Biz tuman 
yoki viloyat bo’yicha bolalar sonini (o’lish jadvali asosida) n yildan keyin 
qanchaligini aniqladik. Endi shu ko’rsatkich asosida n yildan keyin bolalar yoki 
maktablar soni qancha bo’lishi bolalar soniga qarab aniqlanishi mumkin. Bu 
maxsus hisob-kitoblarni o’quv qo’llanma miqyosida bajarib bo’lmaydi. 
4. Dinamika qatorlari hadlarini tekislangan hadlar asosida ham 
ekstrapolyatsiya (bashoratlash) qilish mumkin. Odatda, to’g’ri chiziqli tenglama 
formulasi qo’llaniladi. 
t
а
а
Y
t
1
0



---

126 
Agarda biz 2009-2014 yillarga berilgan dinamika qatorining hadlarini 
analitik tekislagan bo’lsak, endi shu qatorni davom ettirish mumkin, ya’ni t oshib 
boraveradi. 
5. Dinamika qatorlari hadlarini bashoratlashda qator hadlarini avtoregression 
funktsiyalariga asoslanish mumkin. Bu metodda o’rganilayotgan qator
avtokorrelyatsiya nuqtai nazaridan tahlil qilinadi. 
Avtokorrelyatsiya qancha yuqori bo’lsa, qatorning kelgusi hadlarining 
bashoratlashga shuncha asos yuqoriligiga hech qanday shak-shubha yo’q.
Biroq avtokorrelyatsiya darajalar orasidagi har xil uzilishlar uchun 
hisoblanishi kerak. Qator hadlari o’rtasidagi avtokorrelyatsiya mavjudligini 
aniqlab, so’ng uni ifodalovchi tenglamani hisoblash mumkin va olingan natijalar 
asosida qator hadlari bashorat qilinadi.