Toshkent moliya instituti "statistika" kafedrasi

Shahar aholisining tabiiy harakati ko’rsatkichlari 
(1000 kishiga) 
№ 
Tug’ilganlar
O’lganlar 
Tabiiy o’zgarishi 
2000 
2010 
2000 
2010 
2000 
2010 
Koeffitsientlar 
(promillida) 
21,3 
21,0 
5,5 
5,4 
15,8 
15,6 
3-jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, shaharda 2010 yilda 2000 yilga 
nisbatan aholini tabiiy o’zgarishi pasaygan (0,2 punkt). 

---

162 
Aholini takror barpo etish jarayonini tavsiflash uchun statistika 
darsliklarida rus zemstvo statistiki V.N.Pokrovskiy nomi bilan bog’liq bo’lgan 
“Hayotiylik koeffitsienti”ni hisoblash tavsiya etilgan. 
Hayotiylik koeffitsienti tug’ilganlar sonini o’lganlar soniga bo’lish yo’li bilan 
aniqlanadi: 
'
O
T
K
h

Bu ko’rsatkich tug’ilish koeffitsientini o’lish koeffitsientiga bo’lish yo’li 
bilan ham aniqlanishi mumkin. Agar bu nisbat natijasi 1 dan katta 
1
'

o
t
K
K
bo’lsa, u holda mazkur regionda tabiiy o’sish sodir bo’lgan, agar bu nisbatan 1 
dan kichik 
1
'

o
t
K
K
bo’lsa, u holda mazkur regionda aholining kamayishi sodir bo’lgan. 
Demak hayotiylik koeffitsientining o’sishi aholi sonining oshishiga olib 
keladi va aksincha. 
 
3.Aholining kelajakdagi sonini aniqlash 
 
Aholining perspektiv (istiqboldagi) sonini aniqlashda global va yoshni 
siljish usullaridan foydalanish mumkin. 
Global usulda hisoblashda aholining yil boshidagi soni(A
0
), tabiiy 
o’zgarish(K
to’
) yoki umumiy o’zgarishi koeffitsientlari boshlang’ich ma’lumot 
vazifasini bajaradi. Hisoblash quyidagicha bajariladi:










'
2
1
'
0
1
1
1
to
to
К
К
А
А
; 










'
2
1
'
1
2
1
1
to
to
К
К
А
А
va h.k. 
bu erda A
1
va A
0
-aholining joriy yil oxiridagi va keyingi yil boshidagi soni; 
'
to
K
-tabiiy o’zgarish (yoki umumiy o’zgarish) koeffitsientlari; 
1
0
'
2
1
'
1










А
K
K
to
to
- joriy yilda aholi sonining qo’shimcha o’zgarishi, ya’ni 
1
0
1



A
A
2
1
'
2
1
'
1










А
K
K
to
to
- keyingi yilda qo’shimcha o’zgarishi lozim bo’lgan aholi
soni, ya’ni 
2
1
2



A
A
Bu usulni qo’llash tartibini quyidagi shartli misolda ko’rib chiqamiz. 
Quyidagilar berilgan: Yil boshida shahar aholisining soni-118 ming kishi 

---

163 
1. 










'
2
1
'
0
1
1
1
to
to
К
К
А
А
A
1
=118

(1+0,01701) 
A
1
=118

1,0171 
A
1
=120 ming kishi 

1
=120-118=2 ming kishi
2. 










'
2
1
'
1
2
1
1
to
to
К
К
А
А
A
2
=120

(1+0,0172) 
A
2
=120

1,0171 
A
2
=122 ming kishi

2
=122-120=2 ming kishi
Bu usul aholining istiqboldagi sonini hisoblashda qo’l kelsada, lekin
ularni yosh jihatdan alohida-alohida hisoblash imkonini bermaydi.
Yoshni siljitish usulida aholining perspektiv soni quyidagi formula
yordamida aniqlanadi: 
i
x

P
x
=i
x+1 
i
x 
- x yoshgacha yashashi mumkin bo’lgan aholi soni;
P
x 
- x+1 yoshgacha yashashi mumkin bo’lgan ehtimollik;
i
x+1
– yoshgacha yashashi mumkin bo’lgan aholi soni. 
Shunday qilib, har bir yoshdagi aholi soni (i
x
) har bir yosh yashashi 
mumkin bo’lgan ehtimollik koeffitsienti. (P
x
)yordamida bir yoshdan (i
x
)ikkinchi 
yoshga (i
x+1
) «siljitiladi». 
Bu usulni qo’llash tartibini quyidagi shartli raqamlarda ko’rib chiqamiz(4-
jadval). Shu ma’lumotlarga asoslanib uch avlodning perspektiv sonini bo’lajak
1, 2 va 3 yillar, ya’ni N, N+1 va N+2- yillar uchun aniqlang. Echish uchun
jadvalning so’nggi ustunlarini to’ldiramiz. 
Yoshni siljitni usulida aholining perspektiv sonini aniqlash tartibi 
Aholining joriy yil 
oxiridagi soni
Kelgusi 1-yil boshida
bo’lishi 
mumkin 
bo’lgan aholi soni 
Kelgusi 2-yil boshida
bo’lishi 
mumkin 
bo’lgan aholi soni 
Kelgusi 3-yil boshida 
bo’lishi 
mumkin
bo’lgan aholi soni 
i
17
i
18
i
19
i
18
= i
17

P
17 
i
19
= i
18

P
18 
i
20
= i
19

P
19
i
19
= i
18

P
18 
i
20
= i
19

P
19 
i
21
= i
20

P
20
i
20
= i
19

P
19 
i
21
= i
20

P
20 
i
22
= i
21

P
21
i
17
+ i
18
+ i
19
i
18
+ i
19
+ i
20
i
19
+ i
20
+ i
21
i
20
+ i
21
+ i
22
Demak, N- yildagi 17 yoshli 3786 kishidan: 

---

164 
N+2 yilga kelib: 
i
18
= i
17

P
17 
i
18
= 3786

99641=3772 
kishi 
N+3 yilga kelib: 
i
19
= i
18

P
18 
i
19
= 3772

99600=3757 
kishi 
N+4 yilga kelib: 
i
20
= i
19

P
19 
i
20
= 3757

99562=3740 
kishi qolar ekan 
Shu tariqa boshqa yoshdagi aholi soni tegishli yillar uchun hisoblangan. 
Hisoblashda mexaniq o’zgarish koeffitsienti e’tiborsiz qoldirgan. 
4-jadval 
Yoshni siljitish usulida aholining perspektiv sonini hisoblash tartibi 
Yosh Mazkur yoshdagi 
aholining
1999 yil 
boshidagi soni
Har bir yosh 
yashashi mumkin
bo’lgan 
ehtimollik 
koeffitsienti 
Yil boshida bo’lishi mumkin bo’lgan yoshlar
N+2 
N+3 
N+4 
i
x+1
=i
x

P
x
17 
3786 
0,99641 
- 
- 
- 
18 
3764 
0,99600 
3786

0,99641= 
3772 
- 
- 
19 
3742 
0,99562 
3764

0,99600=
3749 
3772

0,99600=
3757 
- 
20 
- 
0,99526 
3742

0,99562
=3726 
3749

0,99562=
3732 
3757

0,99526=
3740 
21 
- 
0,99503 
- 
3726

0,99526=
3708 
3732

0,99516=
3714 
22 
- 
0,99498 
- 
- 
3708

0,99503=
3689 
 
Asosiy tayanch iboralar: 
aholi soni, doimiy aholi, mavjud aholi, aholi o’rtacha 
soni, global usul, yoshni siljitish usuli. 

---

165 
14-MAVZU. MEHNAT BOZORI STATISTIKASI 
 
1. Mehnat bozori tushunchasi va statistikasining vazifalari 
 
Mustaqillikning dastlab yillaridanoq mamlakatimiz iqtisodiyoti uchun eng 
ustuvor yo’nalishlardan biri sifatida aholi bandligini oshirish va yangi ish 
o’rinlarini yaratish masalasiga katta e’tibor berib kelinmoqda. Xususan, 
respublikamiz bo’yicha mamlakat iqtisodiyotini erkinlashtirish, modernizatsiya 
qilish, texnik va texnologik qayta jihozlash, kichik biznesni qo’llab-quvvatlash 
kabi ko’rilayotgan barcha chora-tadbirlar aholi turmush darajasini oshirishga 
qaratilgan.
Zamonaviy iqtisodiy nazariyalarda mehnat bozori mavjud resurslarning bir 
qismini sotuvchi yoki bozor iqtisodiyotini tashkil etuvchi va unda amal qiluvchi 
xom ashyo va materiallar, qimmatli qog’ozlar, valyuta, sug’urta, investitsiya va 
boshqa bozorlardan biri sifatida qaraladi. Uning mavjudligiga qarashlar turli tuman 
bo’lib, ularni quyidagilarga bo’lish mumkin: 
1) Yangi klassik nazariya tarafdorlari bo’lgan J.Perri, P.Samuelson, 
R.Xoll, D.Tilder va boshqalarning qarashlari mehnat bozori boshqa bozorlar 
singari bahoning muvozanati asosida harakat qiladi;
2) Keynscha nazariya tarafdorlari bo’lgan J.Keyns, R.Gordon va 
boshqalarning fikricha baho (mehnat bozorida ish haqi) bozorni asosiy regulyatori 
bo’la olmaydi; 
3) Monetaristik nazariya tarafdorlari M.Fridman, R.Lukas, J.Mutlarning 
yondashuvlari bozor muvozanatini saqlash uchun pul-kredit siyosati vositalarini 
qo’llashni taklif etadi; 
4) Institutsionalistlar maktabi vakillari J.Gelbreyt, R.Meydner va boshqalar 
kontseptsiyasiga asosan ishchi kuchi va tegishli ravishda ish haqining tarkibida 
kasbiy va tarmoq farqlarini tahlil qilish kerak; 
5) Sotsialistlarning (K.Marks, F.Engels va boshqalar) fikriga ko’ra ishchi 
kuchi mehnat jarayonida qiymat yaratsa, boshqa resurslar mehnat orqali yangi 
qiymatga o’tadi. 
Ushbu yondashuvlar bir–birini to’ldiradi va ularning har biri mehnat 
bozorini alohida tarkibiy qismlarni ifodalaydi. Uning mavjudligini to’liq va aynan 
baholash qiyin, chunki mehnat bozori maxsus bozor bo’lganligi bilan boshqa 
bozorlardan farqlanadi va unda regulyator vazifasini nafaqat makro va 
mikroiqtisodiy omillar, balki ijtimoiy va ijtimoiy-psixologik omillar ham bajaradi. 
Yuqoridagilarni hisobga olgan holda, fikrimizcha, umumiy ko’rinishda 
mehnat bozori deganda bir tomondan ish beruvchilar, ikkinchi tomondan ishga 
talabgorlarning (yollanuvchilarning) o’zaro munosabati amalga oshuvchi bozor 
iqtisodiyotining maxsus bo’lagi tushuniladi va u quyidagi komponentlardan tashkil 
topadi: mehnatga talab; mehnat taklifi; ishchi kuchi bahosi; ishchi kuchi qiymati; 
raqobat. 
Mehnatga bo’lgan talab mamlakatda ishchi kuchiga bo’lgan ehtiyojni 
ifodalaydi. Talab ishchilar soni bilan baholanadi. Mehnat taklifi ishchi kuchining 

---

166 
umumiy sonidir. Mehnatning bozor narxi ish haqi bo’lib, yollanib ishlovchilarga 
ma’lum vaqtda bajarilgan ishning miqdori va sifatiga qarab to’lanadi.
Ishchi kuchi qiymati uni takror ishlab chiqarishga sarflangan xarajatlar 
bilan, ya’ni iste’mol qilinadigan moddiy va nomoddiy mablag’lar hajmi bilan 
aniqlanadi. 
Ish bilan ta’minlash – odamlarning O’zbekiston Respublikasi 
Konstitutsiyasiga va qonunlariga zid kelmaydigan, o’z shaxsiy va ijtimoiy 
ehtiyojlarini qondirish bilan bog’liq bo’lgan, ularga ish haqi (mehnat daromadi) 
keltiradigan faoliyatidir 
6
.
Mehnat bozori sub’ektlari bo’lib quyidagilar hisoblanadi: 
– ishlab chiqarish vositalari egalari va ularning manfaatlarini yoqlovchi 
organlar; 
– yollanma ishlovchilar va ularning manfaatlarini yoqlovchi tashkilotlar; 
– davlat ish beruvchi va yollanib ishlovchilar o’rtasida vositachi sifatida. 
Bozor iqtisodiyoti shakllanib kelayotgan O’zbekiston iqtisodiyotida, 
xususan mehnat bozori qator ijobiy tavsiflarga ega: zamonaviy ehtiyojlarga javob 
beruvchi ishchi kuchini takror ishlab chiqarishda muhim o’rin egallaydi; ishchi 
kuchining tarmoqlar va hududlar o’rtasida taqsimlash va qayta taqsimlanishini 
ta’minlaydi; 
ishchi 
kuchi 
harakatchanligini 
jadallashtiradi; 
mehnat 
unumdorligining o’sishini rag’batlantiradi va h.k. 
Har qanday bozorga o’xshab mehnat bozori ham o’z rivojlanish omillari, 
segmentlari va modellariga ega. 
O’zbekiston mehnat bozorining mantiqiy-tarkibiy tahlili respublika mehnat 
bozoriga ta’sir o’tkazuvchi omillarning quyidagi guruhlarga bo’linishini: 
– aholi soni, tarkibiy tuzilishi, oila, aholining harakatchanligi va boshqalar 
(demografik omillar); 
– hayot, bilim va muomala darajasi, umumiy mentalitet va boshqalar 
(ijtimoiy omillar); 
– davlat tashkilotlarining mehnat va aholini ish bilan bandligini tashkil 
etishdagi roli, ish beruvchi bilan yollanib ishlovchilar o’rtasidagi huquqiy 
me’yorlar, tadbirkorlik va kichik biznesning huquqiy-munozarali masalalari va 
boshqalar (tashkiliy-huquqiy omillar). 
Ushbu va boshqa omillarning ta’siri ostida tabiiy ravishda mehnat 
tabaqalanib boradi va natijada kichik bozorlar yoki mehnat bozorining segmentlari 
paydo bo’la boshlaydi. Bozor segmentatsiyasini o’rganishda odatda uchta belgi 
(kasb-tarmoq; malaka-ish haqi; ijtimoiy-demografik) va to’rtta daraja (korxona; 
tarmoq; mintaqa; iqtisodiyot) ko’riladi. 
Ma’lumki, ushbu tarkibni amal qilish davrida jamiyatning umumiy 
ehtiyojlarini ifodalovchi tegishli bozor segmentatsiyasi paydo bo’ladi. Ushbu 
segmentatsiya bo’yicha mehnat bozori beshta quyidagi bo’laklarga bo’linadi: 
– eng yuqori malakaga ega bo’lgan mutaxassislar bozori; 
6
Ўзбекистон Республикасининг “Аҳолини иш билан таъминлаш тўғрисида” ги қонуни / 13 январь 1992 й. қабул қилинган, 1 май 
1998 й. 616–I сонли янги таҳрир.

---

167 
– malakali kadrlar bozori; 
– ishchi kasbi mehnat bozori; 
– past malakali xodimlar va xizmat sohasi mehnat bozori; 
– qolgan mehnat bozori. 
Mavjud mehnat bozorlarini tahlil qilish asosida xulosa qilish mumkinki, 
mehnat bozorining ushbu ko’p segmentli tarkibi ko’p davlatlarda mavjuddir. 
O’zbekistonning mehnat bozori yuqori darajada segmentlashtirilgan bozorlardan 
biri bo’lib hisoblanadi. Ta’kidlash zarurki, hatto rivojlangan mamlakatlarda ham 
mehnat bozori davlat tomonidan boshqarilib boriladi. Ushbu qoida bizning 
respublikamizda ham to’liq amal qiladi, chunki bozor iqtisodiyotiga o’tish va 
iqtisodiyotni qayta qurish davrida bo’shaladigan ish o’rinlari soni katta miqdorda 
bo’lishi mumkin. Bundan tashqari, ijtimoiy-mehnat sohasini davlat tomonidan 
boshqaruvi rolining oshishi noiqtisodiy omillar ta’sirda ham bo’lishi mumkin. 
Masalan, mamlakatda sodir bo’ladigan demografik jarayonlar. Ma’lumki, 
Markaziy Osiyo mamlakatlarida tabiiy ko’payish darajasining an’anaviy yuqoriligi 
mehnat bozorini samarali amal qilishi uchun davlatni faol aralashuvini talab qiladi. 
Bulardan shunday xulosa chiqarish mumkinki, hozirgi zamonda mehnat bozori 
samarali va eng asosiysi egiluvchan bozor bo’lishi kerak. 
Shunday qilib, samarali va egiluvchan mehnat bozori deganda doimo 
o’zgarib boruvchi tizim, aniqrog’i o’zida quyidagi xarakteristikalarni 
mujassamlashtiruvchi model tushuniladi: 
– ishga yollanuvchi va ish beruvchining faoliyati shaxsiy manfaatlarni 
maksimal qondirilishiga yo’naltirilgan. Sotib oluvchida u foyda summasi bo’lsa, 
sotuvchida u juda murakkab tarkibga ega; 
– ishchi kuchini sotuvchi va sotib oluvchi turli variantlar mavjudligi haqida 
ma’lumotlarga ega va o’zi uchun eng manfaatlisini tanlash qobiliyatiga ega; 
– mehnat bozorida bir xil tipdagi mehnat xizmatlari sotiladi va sotib 
olinadi. Sotiladigan va sotib olinadigan tovar, aniqrog’i ishchilar bir biridan deyarli 
farq qilmaydi; 
– ishchi kuchiga qilinadigan xarajatlar faqat vaqtga mos ravishda ish 
haqlaridan tashkil topadi, mehnat unumdorligi esa doimiy miqdor bo’lib 
hisoblanadi va ish vaqtining uzunligiga bog’liq emas; 
– mehnat xizmatlarini sotib olish va sotish faqat raqobat asosida amalga 
oshiriladi. Buning asosiy sharti sifatida bozorda bir biriga bog’liq bo’lmagan 
ko’plab sotuvchi va sotib oluvchilarning qatnashishi hisoblanadi.