Toshkent moliya instituti "iqtisodiyot" kafedrasi "iqtisodiyot nazariyasi"

Soliqlarni turkumlash 
– soliqlarni muayyan xarakterli belgilari, ya’ni undirish 
usullari, qo‘llaniladigan stavkalar turi, soliqlar imtiyozlari va hokazolar bo‘yicha 
guruhlashdir.
Soliqlarni turlari bo‘yicha turkumlashga bir necha belgilar asos qilib olingan 
Xalqaro amaliyotda ikkita asosiy tasnif guruhlari qabul qilingan bevosita va bilvosita 
soliqlar. Ushbu guruhlar soliq solish obyektiga va to‘lovchi bilan davlat o‘rtasidagi 
o‘zaro munosabatlarga bog‘liqdir.
Bevosita soliqlar bevosita daromad va mol-mulk belgilanadi (soliqqa tortishning 
bevosita shakli), ya’ni bevosita soliqlarni o‘zil-kesil to‘lovchisi daromad oluvchi (mol-
mulkka egalik qiluvchi va h.k.) xo‘jalik subyekti hisoblanadi.

---

Soliq to‘lovchining daromadi (ish haqi, foyda, foizlar va boshqalar) va mol-mulki 
(yerlar, uylar, qimmatli qog‘ozlar va boshqalar) qiymati bevosita soliqlar obyektidir.
Bevosita soliqlar
o‘z navbatida, 
real
va 
shaxsiy
bevosita soliqlarga bo‘linishi 
mumkin. Bevosita real soliqlar deganda shunday soliqlar tushiniladiki, ular mol-mulk 
yoki daromadlarning turli xillariga solinadi hamda obyektning haqiqatda keltiradigan 
daromadini hisobga olmasdan, uni taxminiy baholash asosida undiriladi. Hozirgi vaqtda 
real soliqlarning roli katta emas. 
O‘zbekiston Respublikasida soliqlarning turkumlanishining tasviri quyidagi rasmda 
aks ettirilgan.
Soliqlarning turkumlanishi
 
Bevosita soliqlarga
yer solig‘i, hunarmandchilik solig‘i, pul sarmoyalari (qimmatli 
qog‘ozlar) daromadlariga solinadigan soliqlar kiradi.
Bevosita real soliqlar o‘rnini borgan sari bevosita shaxsiy soliqlar egallab 
bormoqda, ular ham jismoniy, ham yuridik shaxslarning hisobga olingan daromadlariga 
solinadi. Bevosita shaxsiy soliqlar deklaratsiya bo‘yicha undiriladi. Asosan ular uchun 
progressiv stavkalar xosdir. Bevosita shaxsiy soliqlarga daromad solig‘i, korxonalar 
foydasidan olinadigan soliq va hokazolar kiradi.
Daromad solig‘i va korxonalar foydasidan olinadigan soliq davlat budjetiga 
tushumlarning asosiy manbalaridan biri hisoblanadi.
Korxonalarda shaxsiy daromad solig‘i alohida siylov (chegirma) va imtiyozlarni 
chegirgan holda undiriladi. Ko‘p mamlakatlarda shaxsiy daromad solig‘i stavkalari 15% 

---

dan 40 % ga qadar doirada o‘zgaradi.
Korxonalar daromad (foyda) solig‘iga odatda yuridik shaxslar tortiladi. Qishloq 
xo‘jaligi korxonalari pasaytirilgan soliq stavkalariga ega hisoblanadi. 80-yillardan 
boshlab amalda barcha mamlakatlarda daromad (foyda) solig‘i stavkalarini anchagina 
qisqarganligini ko’rishimiz mumkin. Masalan AQShda ular 47% dan 34% ga, 
Yaponiyada 42% dan 37 ga, Buyuk Britaniyada 52% dan 35% ga qadar pasaytirildi.
Bilvosita soliqlar
- narx yoki tarifga ustama ko‘rinishida belgilanadigan, tovar va 
xizmatlardan olinadigan soliqlar. Bilvosita soliqlarga tovarni sotish narxida to‘lanadigan 
yoki tarifga kiritilgan, tovar va xizmatlarga solinadigan soliqlar kiradi, ya’ni bilvosita 
soliqlarning pirovard to‘lovchisi bo‘lib tovar iste’molchisi maydonga chiqadi, uning 
zimmasiga soliq narxda ko‘zda tutilgan ustamalar orqali yuklanadi. Mazkur holda 
korxonalar o‘zlari ishlab chiqargan tovarlar va xizmatlarni sotib, soliq summalari 
hisobga olingan pul summalarini oladilar, so‘ngra olingan barcha soliq summalarini 
tegishli budjetga o‘tkazadilar.
Bilvosita soliq solishda davlat amalda yangi qiymatni taqsimlash ishtirokchisiga 
aylanib, tovar yoki xizmatlarni sotish paytida ushbu qiymatning bir qismiga bo‘lgan o‘z 
huquqlarini e’lon qiladi.
Bevosita soliqlardan farq qilib, bilvosita soliqlar bevosita to‘lovchining daromadi 
yoki mol-mulki bilan bog‘lanmaydi.
Haqiqatda bilvosita soliqni xaridor-iste’molchi to‘laydi. Tovarni ishlab chiqaruvchi 
yoki xizmat ko‘rsatuvchi shaxs, aslini olganda, soliq yig‘uvchi hisoblanadi. Bilvosita 
soliqlarning kattagina qismi tovar yoki xizmatlarni narxiga kiritiladi.
Bilvosita soliqlar na daromadni, na oilaviy ahvolni hisobga oladi. Barcha fuqarolar, 
o‘z daromadlari miqdoridan qat’i nazar, haqiqatda bilvosita soliqlarni to‘laydilar, 
bilvosita soliq solinadigan hayotiy zarur tovarlarni iste’mol qiladilar va maishiy 
xizmatlardan foydalanadilar.
Bilvosita soliqlar stavkalari qat’iy (tovar o‘lchov birligida) va foizli (tovar narxi 
muayyan xissada) ko‘rinishda bo‘ladi. Foizli stavkalar davlatga foydaliroqdir, chunki 
narx oshirilganda soliq tushumlari ko‘payadi. Soliq stavkalarining ko‘payishi tovarlar 
narxida ular xissasining o‘sishiga olib keladi.
Bilvosita soliqlar o‘z ichiga aksizlar, qo‘shilgan qiymat solig‘i va bojxona bojlarini 
oladi.
Stavkalarga bog‘liq ravishda soliqlar mutanosib, progressiv va regressiv turlarga 
bo‘linadi.