Toshkent moliya instituti hisob va audit fakulteti «moliyaviy tahlil» kafedrasi

Chilonzor tumanida joylashgan“Gazavtomatika” korxonasining “Pul 

oqimlari tog’risida” gi hisoboti (Bevosita  usulda tuzilgan) 2014 yil 31 

dekabr holatiga 

Ko’rsatkichlar soni 

Satr 

kodi 

Kirim 

Chiqim 

1 

2 

3 

4 

Mahsulot  (tovar  ish  va  xizmat)larni  sotishdan 

kelib tushgan pul mablag'lari 

010 

465900 

 

Material,  tovar,  ish  va  xizmatlar  uchun  mol  020 

 

165000 

---

 

 

32 

 

et azib beruv hilarga to'langan pul mablag’lari 

Xodimlarga  va  ular  nomidan  to'langan  pul 

mablag’lari 

030 

 

121400 

Operatsion faoliyatning boshqa pul tushumlari va 

to'lovlari 

040 

114000 

23000 

Jami: 

operatsion 

faoliyatning 

sof 

pul 

kirimi/chiqimi (satr 010-020-030Q/-040) 

050 

270500 

 

Investutsiya faoliyati 

 

 

 

Asosiy vositalarni sotib olish va sotish 

060 

10923 

107236 

Nomoddiy aktivlarni sotib olish va sotish 

070 

 

 

Uzoq  va  qisqa  muddatli  investitsiyalarni  sotib 

olish va sotish 

080 

 

 

Investitsiya  faoliyatining  boshqa  pul  tushumlari 

va tolovari 

090 

135000 

270000 

Jami: 

investitsion 

faoliyatning 

sof 

pul 

kirimi/chiqimi (satr 060Q/-070Q/-080Q/-090 

100 

-231313 

 

Moliyaviy faoliyat 

 

 

 

Olingan va to'langan foizlar 

110 

 

 

Olingan va to'langan dividendlar 

120 

7210 

 

Aktsiyalar  chiqarishdan  yoki  xususiy  kapital 

bilan  bog’liq  bo'lgan  boshqa  instrumentlardan 

kelgan pul tushumlari 

130 

 

 

Xususiy 

aktsiyalar 

sotib 

olingandagi 

pul 

to'lovlari 

140 

 

 

Uzoq  va  qisqa  muddatli  kredit  va  qarzlar 

bo'yicha pul tushumlari va to'lovlari 

150 

 

18750 

Uzoq  muddatli  ijara  (moliyaviy  lizing)  bo'yicha 

pul tushumlari va to'lovlari 

160 

 

 

Moliyaviy faoliyatning boshqa pul tushumlari va  170 

 

 

---

 

 

33 

 

to'lovlari 

Jami: 

moliyaviy 

faoliyatning 

sof 

pul 

kirimi/chiqimi  (satr110Q/-120Q/-130Q/-140Q/-

150Q/-160Q/-170) 

180 

-11540 

 

Солиққа тортиш 

 

 

 

To'langan daromad (foyda) solig’i 

190 

 

6434 

To'langan boshqa soliqlar 

200 

 

7234 

Jami to'langan soliqlar (satr 190Q200) 

210 

 

13668 

Jami  moliyaviy-xo'jalik  faoliyatining  sof  pul 

kirimi/chiqimi (satr 050Q/-100Q/-180-210) 

220 

13979 

 

Yil boshidagi pul mablag’lari 

230 

3716 

 

Yil oxiridagi pul mablag’lari 

240 

17695 

 

          Manba: “Gazavtomati a”  orxonasining hisob tizimi ma'lumotlari 

 

2.2. Pul oqimlari to'g’risidagi hisobotni bilvosita usulda tuzish va bu 

boradagi xorij tajribasi 

 

Bilvosita  usulning  afzalligi  asosiy  faoliyatning  sof  pul  oqimi  bilan  sof 

foydaning  o'zaro  farqini  (muvofiqlashganini)  ko'rsatib  berishi  bilan 

tavsiflanadi.  Ya'ni,  sof  foydani  asosiy  faoliyatning  sof  pul  oqimlariga 

aylantirish  asosida  o'rganadi.  Mazkur  usulda  buxgalteriya  balansi,  moliyaviy 

nati alar  to'g’risidagi  hisobot,  pul  oqimlari  to'g’risidagi  hisobot  o'zaro 

bog’lanadi va muvofiqlashadi. Bu erda mar aziy  ihat hisob tizimidagi hisobga 

olish  usuli  asosida  aniqlangan  sof  foydani  kassa  usuli  asosida  ham  qayta 

hisoblashdir. Aynan mana shu holat sof  foydani qanchalik asosiy faoliyatdagi 

pul mablag’lari hara ati bilan bog’liqligini aniqlab beradi.  

  

Amaliyotda  biz  bevosita  usulni  yoki  bilvosita  usulni  qo'llash  orqali 

korxonalarda  pul  oqimlarini  faqatgina  operatsion  faoliyatidagi  o'zgarishlarga 

e'tiborimizni  qaratamiz. 

  

Dastlabki  fikrimizga  qaytsak,  bilvosita  usul  bo'yicha  olingan  moliyaviy 

natijalar(foyda)  bilan  pul  mablag’lari  ha mining  mutloq  o'zgarishi  o'rtasidagi 

---

 

 

34 

 

o'zaro  bog’liqli ni  aniqlash  im oniyati  mav ud  bo'ladi.  Uning  yutuqli  va 

imkoniyatli xususiyati ham shunda deb qaraladi. 

  

Bilvosita usul orqali pul oqimlarini hisoblash sof foyda ko'rsatkichi bilan 

uning  ko'rsatkichlarni  korrektirovkasiga  mosligidan,  real  pul  mablablari 

hara atiga  bog’liq  bo'lmagan  mos  hisoblar  (qatorlar)  bo'yi ha  olib  boriladi. 

Jumladan, pul oqimlarini tahlil etishning bilvosita usuli kirim va chiqim turlari 

bo'yi ha  pul  mablag’lari  hara atining  tahliliga  asosan  tashkil  etilgan  bo'lib, 

ya'ni,   orxona  foydasi  aniq  qaerda  vu udga   elayotgani  yo i  «tiri   pullar» 

qaerga  sarflanayotganligini   o'rsatadi.  U  «Moliyaviy  nati alar  to'g’risidagi 

hisobot»ni quyidan (sof foydadan) yuqoriga qarab o'rganishga moslashtirilgan. 

Shu  sababli ham,  bu  usulni  a sariyat iqtisod hi  olimlar  «quyi»  usul deb ham 

nomlaydilar. 

  

Bilvosita  usulning  yordamida  korxona  faoliyatidagi  eng  muammoli 

jihatlarini  ko'rsatib  berish  hamda  ushbu  kritik  holatdan  chiqish  yo'lini  ishlab 

chiqish  mumkin  bo'ladi.  Mazkur  usulning  yuqoridagi  imkoniyatlari  bilan  bir 

qatorda ma'lum kamchiliklarini ham amaliyotda kuzatish mumkin: 

 1. Tashqi foydalanuvchilar uchun analitik hisobotlar tuzishda 

ko'p mehnat talab etiladi; 

 2. Ichki buxgalteriya hisobi ma'lumotlari (bosh daftarlar)da 

kamchiliklarning bo'lishi mumkin. 

  

Xo'jalik  sub'ektlarining  faoliyatini  tahlil  qilish  jarayonida  ikkala 

ususulning  qo'llanilishi  bir-birini  to'ldirib  boradi  hamda  hisobot  davrida 

 orxonani  pul  mablag’lari  oqimining  harakati  haidagi  real  holatini  ko'rsatib 

beradi. 

 Xo' ali   sub'e tlarining  pul  mablag’lari  oqimini  bilvosita  usul  orqali 

o'rganish  uchun  aloxida  analitik  hisobot  tayyorlash  lozim  bo'ladi.  Analitik 

hisobot tuzish uchun quyidagi axborot manbalaridan foydalaniladi: 

-«Buxgalteriya balansi» (1 sha l); 

-«Moliyaviy nati alar to'g’risidagi hisobot» (2 sha l); 

-Bosh daftar; 

---

 

 

35 

 

-Jurnal-orderlar; 

-Buxgalteriya hisobi ma'lumotnomalari va boshqalar. 

Pul  oqimlari  tahlilining  bilvosita  usulini  qo'llash  orqali  quyidagi  savollarga 

javob topishimiz mumkin: 

1. qan ha ha mda va qaysi manbalardan pul mablag’lari  irim 

qilindi hamda qasi asosiy yo'nalishlarga pul mablag’lari sarflandi? 

2. Korxona  oriy faoliyati nati asida to'lov mablag’lari (pul 

qiymatliklari  zahirasini)  kelishini  ko'paytirishni ta'minlay oladimi? 

3. Korxona debitorlik qarzlarini undirish hisobiga qisqa 

muddatli majburiyatlarini qoplash holatiga egami? 

4. Investitsiya faoliyatiga yo'naltirish u hun o'zli  mablag’lari 

(sof foyda va amortizatsiya ajratmalari) etarlimi? 

5. Korxonaning olgan sof foydasi uning pul mablag’lariga 

bo'lgan joriy talabini qoplash uchun etarlimi?. 

  

Yuqorida  ta'kidlangan  fikr-mulohazalarimizni  pul  oqimlari  bo'yicha 

hisobot tuzishning bilvosita usulini va uni qo'llash uslubiyatini  ko'rib chiqdik ( 

2-ilova). 

  

Bilvosita  usulni  qo'llash  orqali  har  bir   o'rsat i h  pul  mablag’lariga 

qanday va qancha miqdorda ta'sir ko'rsatganligini ko'rishimiz mumkin. 

  

Bilvosita  usulni  qo'llashdan    asosiy  maqsad    korxonalarda  

qo'llaniladigan  hisob  –  kitob  usulidan    kassa    usuliga    o'tkazilib    pul  

mablag’lari  oqimini sof foydasini yo i  zararini aniqlash mum in bo'ladi.  

 

Shu  joyda  ta'kidlab  o'tish  kerakki  pul  oqimlarini  bilvosita  usulda 

o'rganish 

tartibi 

respublikamiz 

olimlari 

tomonidan 

keng 

ko'lamda 

o'rganilmagan. Bu borada zarur axborotlar juda kam. Mavjudlari ham mavzuni 

ba'zi  bir  jihatlarini  yoritib  beradi,  xolos.  MDH  mamlakatlarida  chop  etilgan 

adabiyotlar  hamda  maqolalarda  ham  xuddi  shunday  kamchilikni  ko'rishimiz 

mumkin.  Shu  sababli  biz  ushbu  pargrafni  kengroq  yoritish  maqsadida 

rivojlangan  mamlakatlardagi  tajribalarga  murojat  qilishni  ma'qul  deb  topdik. 

Yuqorida  bildirilgan  fi rlarni  quyidagi  “Servi e”  nomli   orxona  (xori iy 

---

 

 

36 

 

korxona AQSh) misolida ko'rsatib bersak

6

 Ushbu firma o'z faoliyatini 2012 yil 

1  yanvardan  boshladi.  Hisobot  davrida    firma    har  birini  nominal  bahosi  $1 

dollardan  bo'lgan  60,000  dona  oddiy  aktsiyani  chiqarib  sotdi  va  xizmat 

ko'rsatish faoliyatini amalga oshirdi.  

 

Firmaning buxgalteriya balanslari (Balance sheets) hisobot davri boshida 

va oxirida quyidagi ko'rinishda bo'lgan (3-jadval). 

3-jadval