Toshkent moliya instituti hisob va audit fakulteti «moliyaviy tahlil» kafedrasi

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

 

 

26 

 

2-bob. Pul oqimlari to'g’risidagi hisobotni tuzish hamda bu boradagi xorij 

tajribasi 

2.1. Pul oqimlari to'g’risidagi hisobotni bevosita usulda tuzish 

Pul  oqimlari  to'g’risidagi  hisobotni  tuzishdan  maqsad  ma'lum  bir  xo'jalik 

sub'ektining hisobot davridagi barcha pul oqimini rasmiy ravishda hisobda aks 

ettirish  va  foydalanuvchilarga  tegishli  shakl  hamda  mazmundagi  zaruriy 

ma'lumotlarni berish hisoblanadi. 

 

Ushbu 

hisobotlarning 

maqsadi 

korxonaning 

faoliyatidagi 

tpul 

mablag’lari  hara ati  bo'yi ha  ma'lumot  berishdan  iborat  bo'lib,  u 

foydalanuvchilarning  keng  guruhiga  iqtisodiy  qarorlar  qabul    qilishlari  uchun 

zarurdir. 

 

Pul  oqimlari  to'g’risidagi  hisobot  xo' ali   faoliyati  turi  hamda  ulardagi 

muomalalari  xususiyati  va  mohiyatiga  ko'ra  ularni  guruhlarga  tuzilmaviy 

birlashtirish  natijasi  hisoblanadi.  Umumlashtirish  va  tasnif  qilish  jarayonining 

yakuniy  bosqichi  bu  turkumlarga  ajratilgan  juda  qisqa  axborotni  taqdim 

etishdir.  

 

Pul oqimlari to'g’risidagi hisobotning shakllanishi qisqa vaqtda, hisobot 

davri  muomalalari  tugagandan  so'ng  ro'y  beradi  va  korxonadan  professional 

buxgalteriya  bilimlari  va  ko'nikmalaridan  tashqari,  qo'shimcha  ma'lumotlar 

tuzish (izohlar, tushuntirishlar) ketma-ketligiga rioya qilishni talab qiladi. 

 

Yillik moliyaviy hisobot tarkibida “Pul oqimlari to'g’risida”gi hisobotga 

ham hisobot yilida korxona faoliyatining pul oqimlariga ta'sir ko'rsatgan asosiy 

omillar bayon etilgan tushuntirish xati ilova qilinishi mumkin. Bu holat zarurat 

yoki talabga ko'ra bajariladi. 

 

Pul  oqimlari  to'g’risida  hisobot    yilida  bir  marotaba  to'ldirilib 

topshiriladi.  

 

Mazkur  hisobot  shaklini  to'ldirishda  asosiy  manbalar  bo'lib  quyidagilar 

hisoblanadi: 

---

 

 

27 

 

1. 

Xo' ali   yurituv hi  sub'e tning  pul  mablag’lari  harakatini  hisobga 

oluvchi  5000,  5100,  5200,  5500,  5600,  5700,  5800,  5900-  hisobvaraqlarni 

hisobot davr ma'lumotlari. 

2. 

Pul  mablag’lari  hisobi  buyi ha  depozit  hisobvaraqlaridan   o' hirma, 

dastlabki hujjatlar, xo'jalikni boshqa tashkilotlar bilan pul tushumi va to'lovlari 

buyicha o'zaro tekshiruv aktlari va boshqalar. 

3. 

Boshqaruvning  sxema  asosida  pul  mablg’laridan  foydalanish  buyi ha 

qarori. 

4. 

Pul mablalari hisobini tashkil etish buyicha amaldagi qoidalar, me'yoriy 

hujjatlar va boshqa ayrim manbalar axboroti. 

 

Ushbu manbalar va O'zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 2002 

yil  27  dekabrdagi  140-son  buyrugi  bilan  tasdiqlangan  «Moliyaviy  hisobot 

sha llarini to'ldirish buyi ha qoidalar»ga asosan pul oqimi to'g’risidagi hisobot 

to'ldiriladi va uning tegishli satrlarida quyidagilar aks etadi: 

«Maxsulot (tovar, ish va xizmat) larni sotishdan  elib tushgan pul mablag’lari» 

satrida  sotilgan  maxsulot,  bajarilgan  ishlar  va  kursatilgan  xizmatlar  uchun 

korxonaning  bankdagi  hisobvaraqlari  va  kassasiga  hisobot  davrida  kelib 

tushgan pul mablag’lari summasi  ursatiladi. 

 

«Material,  tovar,  ish  va  xizmatlar  u hun  mol  et azib  beruv hilarga 

to'langan  pul  mablag’lari»  satrida  mol  et azib  beruv hilarga  to'langan  pul 

mablag’lari summasi  o'rsatiladi. 

  

«Xodimlarga  va  ular  nomidan  to'langan  pul  mablag’lari»  satrida 

xodimlarga  mehnat  ha i  sha lidagi  to'langan  pul  mablag’lari,  shuningde  

davlat  maqsadli   amg’armalariga  to'langan  mablag’lar  summasi,   ismoniy 

shaxslar  tomonidan  byud etga  to'langan  daromad  solig’i,  alimentlar,  uy-joy 

fondiga,  xodimlarga  berilgan  bank  kreditlari  uchun  to'lov,  korxonaning 

xodimlarga  ko'rsatiladigan  xizmatlarga  hak  tulashi  va  kassadan  hamda 

xodimlar  bilan  va  ular  nomidan  operatsiyalarga  to'g’ri   eladigan  ban  

hisobvarag'laridan  boshqa  sarflar  va  pul  mablag’lari  xamda  ularning 

e vivalentlarini sarflash bilan bog’liq qolgan sarflar  o'rsatiladi. 

---

 

 

28 

 

  

«Operatsion  faoliyatning  boshqa  pul  tushumlari  va  to'lovlari»  satrining 

 hiqim  ustunida  royalti, turli xil tahdirlashlar,   omission  yig’imlar  va  boshqa 

operatsion  faoliyatdan  to'langan  pul  mablag’lari  summasi,   irim  ustunida  esa 

ulardan olingan pul mablag’lari summasi  o'rsatiladi. 

«Jami  operatsion  faoliyatning  sof pul   irimi/ hiqimi»  satrini   irim  va   hiqim 

ustunlari  buyicha  010,  020,  030,  040  satrlar  summalarini  qo'shish  (ayirish) 

natijalari ko'rsatiladi. 

  

«Asosiy  vositalarni  sotib  olish  va  sotish»  satrining   hiqim  ustunida 

maxsulot  etkazib  beruvchilarga  asosiy  vositalarni  xarid  qilganlik  uchun 

to'langan  pul  mablag’lari  summasi,   irim  ustunida  –  asosiy  vositalarni 

sotishdan  elib tushgan mablag’lar summasi  o'rsatiladi. 

  

«Nomoddiy  a tivlarni  sotib  olish  va  sotish»  satrini   hiqim  ustunida 

ularni  xarid  qilganlik  uchun  mahsulot  etkazib  beruvchilarga  to'langan  pul 

mablag’lari  summasi,   irim  ustunida  –  nomoddiy  aktivlarni  sotganlik  uchun 

 elib tushgan mablag’lar summasi  o'rsatiladi. 

  

«Uzoq muddatli va qis a muddatli investitsiyalarni sotib olish va sotish» 

satrining   hiqim  ustunida  qimmatli  qog’ozlar  va  investitsiyalar  boshqa 

dasta larini  xarid   ilish  u hun  to'langan  pul  mablag’lari  summasi,   irim 

ustunida  esa  qimmatli  qog’ozlar  va  investitsiyalar  boshqa  dastaklarini 

sotishdan tushum summasi aks ettiriladi. 

  

«Investitsiya faoliyatining boshqa pul tushumlari va to'lovlari» satrining 

chiqim  ustunida  boshqa  investitsion  faoliyatga  oid  to'langan  summalar,  kirim 

ustunida esa olingan pul mablag’lari summasi ko'rsatiladi. 

  

«Jami  investitsion  faoliyatning  sof  pul   irimi/ hiqimi»  satriining   irim 

va  hiqim ustunlarida 060, 070, 080, 090 satrlar yig’indisi  o'rsatiladi. 

  

«Olingan  va  to'langan  foizlar»  satrining   irim  ustunida  olingan  foizlar 

summasi, chiqim ustunida esa to'langan foizlar summasi ko'rsatiladi. 

  

«Olingan  va  to'langan  dividendlar»  satrini   irim  ustunida  olingan 

dividendlar  summasi,  chiqim  ustunida  to'langan  dividendlar  summasi 

ko'rsatiladi. 

---

 

 

29 

 

  

«A tsiyalar   hiqarishdan  yo i  xususiy   apital  bilan  bog’liq  bo'lgan 

boshqa instrumentlardan  elgan pul tushumi» satrida hisobot yilida  hiqarilgan 

(sotilgan)  a tsiyalar  yo i  o'z   apitali  bilan  bog’liq  boshqa  dasta lar  u hun 

a tsiyadorlardan tushgan pul mablag’lari summasi  o'rsatiladi. 

  

«Xususiy  aktsiyalar  sotib  olingandagi  pul  to'lovlari»  satrida   orxonada 

bo'lgan  o'z  a tsiyalari  u hun,  ularni   eyingi  tarqatish  yo i  yo’q  qilish 

ma sadida, egalariga to'langan pul mablag’lari summasi  o'rsatiladi. 

  

«Uzoq va qisqa muddatli  reditlar va qarzlar bo'yi ha pul tushumlari va 

to'lovlari»  satrining   irim  ustunida  hisobot  davrida   elib  tushgan   reditlar  va 

qarzlar summasi, chiqim ustunida esa ular bo'yicha to'lovlar ko'rsatiladi. 

  

«Uzoqmuddatli  i ara  (moliyaviy  lizing)  buyi ha  pul  tushumlari  va 

to'lovlari»  satrining  chiqim  ustunida  ijaraga  beruvchiga  (lizing  beruvchiga) 

to'langan  summa,  kirim  ustunida  –  ijarachidan  (lizing  oluvchidan)  tushgan 

summa ko'rsatiladi. 

  

«Moliyaviy  faoliyatning  boshqa  pul  tushumlari  va  to'lovlari»  satrining 

chiqim va kirim ustunlarida boshqa moliyaviy faoliyatga oid to'lov va olingan 

pul mablag’lari summalari  o'rsatiladi. 

«Jami moliyaviy faoliyatning sof pul  irimi/ hiqimi» satrining  irim va  hiqim 

ustunlarida  110,  120,  130,  140,  150,  160,  170  satrlar  summalari  yig’indisi 

ko'rsatiladi. 

  

«To'langan daromad (foyda) soligi» satrida shu soliq bo'yi ha to'langan 

summa ko'rsatiladi. 

 «To'langan  boshqa  soliqlar»  satrida  to'langan  soliqlar,  bo lar  va  ularga 

tenglashtirilgan  yig’imlar  hamda  a ratmalar  summasi   o'rsatiladi,  bundan 

yuqoridagi daromad (foyda) solig’i mustasno bo'ladi. 

  

«Jami to'langan soli lar» satrida 190, 200 satrlar yig’indisi  o'rsatiladi. 

  

«Jami  moliyaviy  xo' ali   faoliyatining  sof  pul  irimi/ hiqimi»  satrining 

 irim va  hiqim ustunlarida 050, 100, 180, 210 satrlar summasining yig’indisi 

aks ettiriladi. 

---

 

 

30 

 

  

«Yil  boshidagi  pul  mablag’ari»  satrida   orxona  balansi  320-satri  3-

ustuni buyicha kayd etilgan 5000, 5100, 5200, 5500, 5600, 5700-hisobvaraqlar 

koldik summalari ko'rsatiladi. 

  

«Yil  oxiridagi  pul  mablag’lari»  satrida   orxona  balansi  320-satri  4-

ustunida ko'rsatilgan 5000, 5100, 5200, 5500, 5600, 5700-hisobvaraqlar koldili 

qayd etiladi. 

  

Hisobotning  «Chet  el  valyutada  pul  mablag’larining  hara ati  to'g’risida 

ma'lumot»  bo'limida  hisobot  davrda  valyuta  pul  mablag’larining  hara ati 

O'zbekiston  Respublikasi  Markaziy  bankining  kursi  bo'yicha  O'zbekitson 

Respubli asi  milliy  valyutasida,  valyuta  mablag’lari  qoldig’i  esa,  hisobot 

davrining oxirgi sanasiga aks ettiriladi. 

  

Ma'lumotnomaning  «Yil  boshiga   oldi »  satrida  hisobot  davr  boshiga 

 orxonaning  5200  va  5000  hisobvaraqlarida  bo'lgan  valyuta  mablag’lari 

summasi ko'rsatiladi. 

  

«Kelib  tushgan  valyuta  mablag’lari   ami»  satrida  261,  262,  263,  264-

satrlari buyi ha hisobot davrida tushgan summalar yig’indisi  o'rsatiladi. 

  

«Sarflangan    valyuta  mablag’lari,   ami»  satrida  271,  272,  273-satrlar 

summasi yih’indisi  o'rsatiladi. 

  

«Mol et azib beruv hilar va pudrat hilarga to'lovlar» satrida mol-mulkni 

xarid   ilishga  sarflangan  valyuta  mablag’lari  summasi,  272  –  «Moliyaviy 

faoliyat  buyi ha  to'lovlar»  satrida  moliyaviy  faoliyat  buyi ha  sarflangan 

valyuta mablag’lari summasi  o'rsatiladi. 

  

«Boshqa  ma sadlar  u hun»  satrida  271,  272-  satrlarda  qayd  etilmagan 

valyuta mablag’larini boshqa maqsadlarga bo'lgan sarfi  o'rsatiladi. 

  

Ma'lumotnomaning  «Yil  oxiridagi  qoldiq»  satrida  hisobot  yili  oxirida 

korxonaning valyuta hisobvaraqlari va kassasida bo'lgan (250Q260-270 satrlar) 

valyuta mablag’lari summasi  o'rsatiladi. 

  

Hozirgi kunda iqtisodiyotni barcha sektorlarida pul oqimlarini tahlil etish 

jarayonlarida  ham,  pul  oqimlarini  tahlil  etishning  ko'proq  bevosita  usuli 

qo'llanib  kelinmoqda.  Bevosita  usul  -  xo'jalik  sub'ektlari  hisobidagi  pul 

---

 

 

31 

 

mablag’lari  hara atiga  asoslangan.  Ushbu  usulni  boshqarish  jarayonida 

qo'llashning zaruriy jihatlarini ifodalash mumkin: 

- 

pul mablag’lari  irimining asosiy manbalarini va pul 

Mablag’lari    hiqimining asosiy yo'nalishlarini  o'rsatib berish; 

- 

joriy ma buriyatlar bo'yi ha to'lash u hun pul mablag’larini 

etarliligi yuzasidan tezkor xulosalar qilish; 

- 

hisobot davriga pul tushumlari bilan mahsulot sotish 

ha mini o'zaro bog’liqligini o'rnatish ( o'rsatib berish); 

- 

olingan ma'lumotlarda pul oqimlarini bashoratlash uchun foydalanish; 

- 

barcha pul mablag’larining  irimi va sarflashga 

yo'naltirilgan pul mablag’larini nazorat qilib borish. 

  

Uzoq muddatli kuzatishlar shuni ko'rsatadiki, bevosita usul korxonaning 

likvidligini  va  to'lov  qobiliyatini  baholashga  imkon  beradi.  Ushbu  usulning 

asosiy   am hiligi  olingan  moliyaviy  nati alar  (foyda)  bilan  pul  mablag’lari 

ha mining o'zaro bog’liqligini  o'rsatib bera olmaydi. 

 

Pul  oqimlarini  bevosita  usul  bo'yicha  tahlil  qilish  va  o'rganish 

 orxonalarda  pul  mablag’larining  hara atini  har  bir  faoliyat  turi  bo'yi ha 

alohida-alohida ko'rib chiqish imkoniyatini beradi. Taklif qilinayotgan bevosita 

usul  bo'yi ha   orxonaning  pul  oqimlari  to'g’risidagi  hisobotini  quyidagi 

ko'rinishda o'rganib chiqamiz. 

2-jadval